Амаль год свет жыве ва ўмовах пандэміі новай каранавіруснай інфекцыі. З падобнай да яе па каласальных маштабах і стратах, якія наносяцца, чалавек яшчэ не сутыкаўся. Нядзіўна, што абставіны, якія склаліся, агалілі цэлы шэраг вострых, перш за ўсё біяэтычных пытанняў, ад вырашэння якіх шмат у чым залежыць будучае чалавецтва.
Яшчэ 8 красавіка 2020 года Камітэт па біяэтыцы РБ выступіў з заявай, у якой пазначыў базавыя біяэтычныя праблемы, звязаныя з пандэміяй COVID-19, і ў прыватнасці тыя, што ўяўляюць найбольшую актуальнасць для нашай краіны. Зараз многія з пастаўленых пытанняў па-ранейшаму застаюцца адкрытымі. Але знайсці адказы, зразумець і засвоіць урок прынцыпова неабходна. Бо пандэміі былі, ёсць і, напэўна, будуць. А значыць, гэтыя нявырашаныя пытанні немінуча паўстануць перад чалавекам ізноў.
На II Рэспубліканскім форуме па пытаннях грамадскага здароўя дацэнт кафедры грамадскага здароўя і аховы здароўя БелМАПА, кандыдат філасофскіх навук, кіраўнік рэспубліканскага цэнтра па біяэтыцы Валерыя Сакольчык свой даклад прысвяціла біяэтычным аспектам пандэміі. Прадстаўляем найбольш важныя вытрымкі з яго, падаючы інфармацыю ў аўтарскім стылі.
Пандэмія каранавіруса
1. Аўтаномія асобы і праблема пандэміі. Уразлівасць чалавека
У сітуацыі пандэміі чалавек аказваецца «заціснутым» паміж хваробай, сацыяльным дыскамфортам, псіхалагічнымі страхамі і г.д. Шмат у чым адзінай яго надзеяй на пераадоленне крызісу робіцца сістэма аховы здароўя. Пандэмія каранавіруса спалучаная для звычайнага чалавека з атмасферай няўпэўненасці і страху (прысутнічае боязь заразіцца і/альбо цяжка пераносіць хваробу, боязь таго, што выпадковы чалавек побач можа быць крыніцай інфекцыі). Градус напружання павышае і сацыяльная стыгматызацыя (захварэў адзін чалавек – цураюцца і пазбягаюць стасункаў з усімі членамі яго сям'і).
Дадзеная праблема павінна вырашацца комплексна, але ў першую чаргу прадастаўленнем адэкватнай псіхалагічнай дапамогі. Нельга сказаць, што яна ў нас не аказваецца. Разам з тым, ёсць пэўныя недахопы. Іх ухіленне зробіць дапамогу больш даступнай, якаснай і адраснай, каб чалавек лёгка мог знайсці патрэбную інфармацыю: напрыклад, дзе атрымаць псіхалагічную/псіхатэрапеўтычную падтрымку альбо паглядзець правільныя практычныя парады для самадапамогі.
Пандэмія рэзка абвастрыла праблему даверу сістэме аховы здароўя. З чаго складаецца гэты давер? Перш за ўсё, з рэакцыі на арганізацыю аказання меддапамогі. Арганізатары аховы здароўя прыкладаюць велізарныя намаганні для зладжанай і бесперабойнай працы сістэмы.
Але калі з'яўляецца хаця б адзін прыклад таго, што чалавек, захварэўшы, сядзіць з тэмпературай у чарзе ў паліклініцы 5 гадзін, – гэта паказчык таго, што мы не дапрацавалі, не прадумалі, не арганізавалі. Мы – гэта ўсе, хто прама ці ўскосна адносіць сябе да арганізатараў сістэмы аховы здароўя.
Яшчэ адзін складнік даверу – інфармацыя, якую атрымлівае чалавек з боку сістэмы аховы здароўя. У напружаны момант кожны хацеў бы разумець рэальную сітуацыю і атрымаць дакладную адэкватную парадыгму дзеянняў.
2. Інфармаванне грамадства
Каб не адчуваць сябе ў пастцы, чалавек павінен разумець, што адбываецца. Для гэтага яму патрэбная інфармацыя: поўная, дакладная і зразумелая.
Нельга сказаць, што нацыянальная сістэма аховы здароўя дае мала інфармацыі. Але якасць яе падачы і структураванасць выклікаюць пытанні. Параўнаем, напрыклад, што прапануе сістэма аховы здароўя Вялікабрытаніі.
Найбольш актуальная інфармацыя па COVID-19 сканцэнтраваная і структураваная там на трох рэсурсах:
- Сайт Нацыянальнай сістэмы аховы здароўя Вялікабрытаніі (NHS) – тут сабранае ўсё, што трэба ведаць пра каранавірус, ад простай інфармацыі і рэкамендацый для насельніцтва да вынікаў навуковых даследаванняў, вебінараў са спецыялістамі і г.д.
- Mutual Aid – рэсурс, арыентаваны на падтрымку ўразлівых групаў (інфармацыя пра супольнасці ўразлівых групаў, валанцёрскую дапамогу, каляндар і спасылкі партнёрскіх анлайн-мерапрыемстваў для мэтавых аўдыторый, «карта дапамогі» з канкрэтнымі адрасамі, тэлефонамі, алгарытмам дзеянняў і г.д.).
- Every Mind Matters – рэсурс пра захаванне псіхічнага здароўя (сабраная інфармацыя, якая тычыцца прафілактыкі псіхічнай нядобранадзейнасці ва ўмовах пандэміі: кантакты дапамогі, спасылкі на карысныя рэсурсы, практычныя парады, практыкаванні, майстар-класы па псіхатэрапеўтычных тэхніках і многае іншае).
А як інфармацыя адлюстроўваецца і структурыруецца ў нас?
- Статыстыка Міністэрства аховы здароўя (але, напрыклад, у першую хвалю да яе было шмат прэтэнзій менавіта з пункту гледжання непразрыстасці, і ад гэтага панікі было толькі болей).
- Прэс-канферэнцыі Міністэрства аховы здароўя – добрая ідэя штотыдзень сустракацца з журналістамі, прадстаўнікамі грамадства і даносіць ім свежую інфармацыю менавіта ў тым ключы, у якім яна рэальна існавала, на жаль, пратрымалася каля месяца і сышла на нішто.
- Сайты ўстаноў аховы здароўя, ад паліклінік да РНПЦ: кожны рэсурс змяшчае вельмі шмат інфармацыі па каранавірусу, шляхах распаўсюджвання інфекцыі, мерах прафілактыкі і г.д. Але звычайны чалавек, як правіла, не ідзе на сайт лячэбнай установы за агульнай інфармацыяй проста таму, што лячэбная ўстанова ў ягоным уяўленні – гэта калі позна чытаць пра прафілактыку, ужо трэба лячыцца. Таму часцей за ўсё ён шукае адказы на свае пытанні на іншых рэсурсах, дзе звесткі не заўсёды поўныя, часцяком супярэчлівыя, часам і зусім фэйкавыя.
- Прыватныя асобы. На сваіх асабістых старонках у сацсетках, у групах у месэнджарах пра каранавірус пішуць усе, каму не лянота. Часам гэта проста хваля сумнеўнай ва ўсіх адносінах інфармацыі.
- Грамадзянскія ініцыятывы. Якраз тая самая спроба сабраць на адным рэсурсе і структураваць усю актуальную і неабходную інфармацыю па каранавіруснай інфекцыі, захаванасці псіхічнага здароўя, падтрымцы ўразлівых групаў. У прыватнасці, гэта сайты dapamozham.by і Рупар Covid-19. Магчыма, яны мала вядомыя, і пры жаданні ім можна прад'явіць шмат прэтэнзій. Але гэта сапраўды спроба зрабіць тое, што павінны былі зрабіць арганізатары сістэмы аховы здароўя.
Як бачна, крыніцаў і самой інфармацыі ў нас шмат. Але пытанне не столькі ў яе колькасці, колькі ў структураванасці і даступнасці.
Згодна з вынікамі анлайн-апытання, якое было праведзенае напрыканцы сакавіка сярод грамадскіх арганізацый і ініцыятыў Беларусі, 59% рэспандэнтаў на пытанне, ці дастаткова ім інфармацыі пра развіццё сітуацыі з COVID-19 для прыняцця рашэнняў пра далейшую дзейнасць, адказалі адмоўна. І толькі 28% засталіся задаволеныя аб'ёмам інфармавання. Астатнія не змаглі адказаць. Такое разыходжанне – больш чым у 2 разы – прымушае задумацца і прыняць той факт, што ў пытанні інфармавання грамадства ёсць істотныя недапрацоўкі.
Інфармаванне насельніцтва патрабуе і развіцця публічных абмеркаванняў вострых пытанняў пандэміі (пераважна ў анлайн-фармаце), дзе людзі маглі б атрымаць адэкватную інфармацыю і выказаць свой пункт гледжання. Такія анлайн-дэбаты мы перыядычна праводзім у рэспубліканскім цэнтры біяэтыкі. Але гэтую практыку трэба працягваць і пашыраць.
3. Валанцёрства
Сур'ёзны рух, які ў сітуацыі СOVIDа развіваўся пераважна стыхійна. Час паказаў, што і тут неабходны ўзважаны арганізатарскі падыход. Яшчэ ў красавіку спецыялісты Камітэта па біяэтыцы Рэспублікі Беларусь паспрабавалі сабраць інфармацыю пра тое, якія і дзе ёсць ініцыятывы, накіраваныя на дапамогу ва ўмовах пандэміі. І зноў жа сутыкнуліся з адсутнасцю структураванай інфармацыі. Яе вельмі шмат, але хто можа прэтэндаваць на дапамогу і падтрымку, куды і як звяртацца па кансультацыю, што для гэтага трэба, не зусім зразумела.
Сабраныя звесткі ўмоўна можна падзяліць на 2 групы:
- валанцёрская дапамога медустановам і медработнікам (гэта і грамадзянскія ініцыятывы – ByCovid-19, хакерспэйс, ініцыятывы Міністэрства аховы здароўя (дабрачынны рахунак), і шматлікія прыватныя ініцыятывы).
- валанцёрская дапамога грамадзянам, пераважна неабароненым групам (Беларускае таварыства Чырвонага Крыжа, грамадзянскія і прыватныя ініцыятывы, рэсурс dapamozham.by ды іншыя).
У пытаннях валанцёрства рашэння патрабуюць як мінімум дзве біяэтычныя праблемы.
Па-першае, дэфіцыт валанцёраў, якія здольныя аказваць прафесійную дапамогу неабароненым групам людзей са спадарожнымі захворваннямі. Адпаведна, неабходнасць іх навучаць. Выдатны прафесійны вопыт ёсць у тых, хто на добраахвотных пачатках дапамагае ў хоспісах. Але, як паказала практыка, яны самі аказаліся заваленыя працай ва ўмовах пандэміі.
Другая праблема тычыцца напрамую сістэмы аховы здароўя, грамадзянскіх /прыватных ініцыятыў. Вялікая колькасць людзей праявілі салідарнасць у аказанні дапамогі медыцынскім работнікам і медустановам. Але праблема ўзнікла на ўзроўні прыёму дапамогі, неабходнасці яе зарэгістраваць і не быць абвінавачаным у карупцыі (падчас пандэміі альбо пасля яе). Гэта зрабілася сапраўды каласальнай складанасцю! Больш буйную фінансавую альбо матэрыяльную дапамогу аформіць аказалася нават лягчэй. Затое нязначную (што не прымяншае яе значнасці!), напрыклад, некалькі ўпаковак пітной вады, медустановам прыняць і аформіць было вельмі складана.
Узгадайце прыклад, калі «прыватнікі» арганізоўвалі абеды для медработнікаў, а брыгадам хуткай дапамогі дазвалялі на службовым транспарце заязджаць у рэстараны хуткага харчавання ў перапынку паміж выклікамі. Гэта былі выдатныя прыклады ініцыятыў, якія з'ядналі грамадства.
Але ў выніку медыцынскаму персаналу забаранілі карыстацца магчымасцю перакусіць у рэстаранах хуткага харчавання ў працоўны час, паколькі гэтую дапамогу можна было суаднесці з карупцыйнымі праявамі! Такі сумны фінал паказвае на відавочную недапрацоўку: маючы добрую ініцыятыву, мы не змаглі правільна ёю скарыстацца, адначасова дапамагаючы медработнікам і натхняючы грамадства, якое робіць свой унёсак у барацьбу з пандэміяй.
4. Уразлівыя групы і пытанне сацыяльнай справядлівасці.
Давайце будзем сумленнымі: няма роўнасці перад каранавірусам, хаця да гэтага часу так і незразумела, куды ён «страляе» і да якіх наступстваў прывядзе. Але спецыяліст, які мае магчымасць працаваць падалена з дому (так званы, Home-office) падвяргаецца рызыцы інфіцыравання ў значна меншай ступені, чым, напрыклад, прадавец, медработнік альбо настаўнік. Яны заўсёды знаходзяцца ў кантакце з людзьмі, у тым ліку з патэнцыяльнымі носьбітамі віруса, а значыць, пастаянна падвяргаюцца рызыцы заражэння.
Апроч іх, ёсць вялікая колькасць іншых уразлівых групаў насельніцтва: зняволеныя, бяздомныя, падапечныя дамоў састарэлых і інвалідаў, старыя, што жывуць адны, цяжарныя жанчыны, пацыенты з хранічнымі захворваннямі, пацыенты хоспісаў... Іх фізічная ўразлівасць пагаршаецца псіхалагічным стрэсам і напружаннем. Таму пытанне, якое павінны задаваць сабе арганізатары сістэмы аховы здароўя: ці заўсёды рашэнні пра арганізацыю аховы здароўя і грамадскага здароўя распаўсюджваюцца і на гэтыя ўразлівыя групы, ці дастаткова?
Асобнай увагі патрабуе неабходнасць берагчы медыцынскіх работнікаў. Бо менавіта яны сёння на перадавой. Шмат у чым ад іх працы залежыць, ці выйдзе грамадства з гэтай пандэміі і з якімі наступствамі... Таму тым акцыям, якія праводзіліся, праводзяцца і, хочацца спадзявацца, будуць праводзіцца (пачынаючы ад бясплатных абедаў і заканчваючы валанцёрскія пастаўкамі сродкаў індывідуальнай абароны), трэба даваць «зялёнае святло», усяляк заахвочваць і падтрымліваць.
5. Крытэрыі размеркавання рэсурсаў і першачарговасці аказання медыцынскай дапамогі.
Гэта адно з самых вострых біяэтычных пытанняў, якое паставіла пандэмія COVID-19. На яго адгукнулася вельмі шмат краінаў. Першай, напэўна, была Італія, дзе італьянскі каледж анестэзіёлагаў падрыхтаваў свае рэкамендацыі, як ажыццяўляць размеркаванне абмежаваных рэсурсаў жыццезабеспячэння ў сітуацыі іх дэфіцыту.
Перад Беларуссю на сёння такое пытанне не стаіць. Але яшчэ, на жаль, не вечар. Мы пакуль толькі ідзем на прырост другой хвалі пандэміі. Вядома, балюча казаць пра такія крытэрыі ў дачыненні да Беларусі. Можна нават (так часцей за ўсё і адбываецца) апеляваць да ваеннай медыцыны і медыцыны катастрофаў, у якой ужо распрацаваныя крытэрыі першачарговасці аказання меддапамогі і размеркавання абмежаваных рэсурсаў у сітуацыі іх недахопу.
Але ж зараз не вайна! А значыць, гэтыя пытанні мы павінны вырашыць вельмі ўзважана, прадумаць кожны момант, у тым ліку ўлічваючы (магчыма, першачаргова) і этычныя крытэрыі.
У розных кіраўніцтвах, дыскусіях, артыкулах на тэму размеркавання абмежаваных рэсурсаў жыццезабеспячэння/дапамогі звычайна называюць наступныя крытэрыі:
- узрост пацыента;
- цяжар захворвання;
- водгук на лячэнне;
- спадарожныя захворванні;
- «хто першы звярнуўся» (у некаторых выпадках таксама разглядаецца як момант значны, хаця і не зусім адэкватны);
- сацыяльная значнасць. Не ў тым сэнсе, што дэпутат альбо пэўная ўладная фігура апрыёры мае перавагу. А ў тым, напрыклад, што прадаставіць рэсурсы для медработніка, магчыма, больш актуальна і «каштоўна», бо пасля акрыяння ён папоўніць шэрагі тых, хто на перадавой змагаецца з каранавіруснай інфекцыяй і ратуе іншых.
У прапанаваных умовах няма іерархіі, кожная з іх мае немалаважнае значэнне, адпаведна, разглядацца яны павінны толькі ў сукупнасці, узважана і, галоўнае, калегіяльна, пры ўдзеле вопытных работнікаў, а таксама членаў этычных камітэтаў і камісій.
6. Праблема адукацыі і асветы.
Да тых пытанняў, задачаў і мэтаў, якія паставіла перад намі пандэмія, адносіцца і дыстанцыйная адукацыя. Падабаецца нам гэта ці не, але, умоўна кажучы, траціна насельніцтва Беларусі так ці інакш звязаная з дыстанцыйнай адукацыяй. Апошнія 7 гадоў мы пастаянна рыхтаваліся да яе, пісалі пэўныя тэсты, электронныя дапаможнікі, абмяркоўвалі розныя платформы. Але калі прыйшла пандэмія, а разам з ёй неабходнасць укараняць напрацаванае, аказалася, што мы наогул-то і не гатовыя…
Праблема дыстанцыйнай адукацыі мае прамыя адносіны да грамадскага здароўя. Ёсць як мінімум два выклікі, на якія сістэма аховы здароўя павінна звярнуць увагу. Па-першае, грамадства чакала дакладнага адказу: ці неабходнае дыстанцыйнае навучанне з пункту гледжання захавання здароўя грамадства і чалавека, для якіх катэгорый грамадзянаў неабходны пераход на дыстанцыйную адукацыю?.. Альбо дастаткова сацыяльнага дыстанцыянавання, нашэння масак і мыцця рук... Хто-небудзь даў такі адказ альбо дакладныя зразумелыя рэкамендацыі? Не.
Па-другое, больш за паўгода жывучы ва ўмовах пандэміі, прыйшло разуменне, што дыстанцыйная адукацыя – гэта зусім іншыя методыкі, псіхалагічныя і фізічныя выдаткі і г.д. Пытанні закранулі не толькі арганізацыю навучання, але і гігіенічныя ды медыцынскія патрабаванні: колькі можа працягвацца занятак непасрэдна ля камп'ютара, колькі неабходна часу на адпачынак, як трэба праводзіць гэты адпачынак і г.д. Гэтыя рэкамендацыі зараз неабходныя і студэнтам, і школьнікам, і самім выкладчыкам... Але пакуль што гэта яшчэ адна праблема ў скарбонку нявырашаных.
І, нарэшце, блок пытанняў, звязаных не толькі з арганізацыяй аховы здароўя, але і этыка-прававымі падставамі для дзеянняў медыцынскіх работнікаў.
7. Урачэбная тайна.
Балючае пытанне: як захаваць урачэбную тайну ва ўмовах распаўсюджвання каранавіруснай інфекцыі? Ці маем мы права распаўсюджваць звесткі пра чалавека, які перахварэў на каранавірус альбо памёр ад яго і г.д., у мэтах захавання грамадскага здароўя? Пытанне зусім не пустое.
Прывяду прыклад: калі сваякі звяртаюцца ў бальніцу па тэлефоне, яны не павінны атрымліваць інфармацыю пра стан чалавека, бо гэта ўжо з'яўляецца парушэннем урачэбнай тайны. Але як інакш ім атрымліваць інфармацыю, калі наведванне бальніцы ў сілу такой эпідэміялагічнай сітуацыі забароненае? Як працаваць з валанцёрамі, бо яны таксама могуць быць датычныя да ўрачэбнай тайны? Гэтыя пытанні не ў апошнюю чаргу патрабуюць правільнай юрыдычна-прававой прапрацоўкі.
8. Тэлемедыцынскія тэхналогіі.
Яны ў нас ёсць, і гэта выдатна. Але зараз наша тэлемедыцына існуе пераважна ў разрэзе «урач-урач», хаця ў большай ступені запатрабаваныя тэлетэхналогіі сувязі «урача-пацыента». Размова, вядома, не ідзе пра пастаноўку дыягназу «па інтэрнэце». Але магчымасць праводзіць кансультацыі, забяспечваць лячэнне, якое падтрымлівае, – гэта рэальная неабходнасць у сучасным свеце і ў сучасных умовах.
Важна не ўпадаць у крайнасці, як, напрыклад, у некаторых штатах ЗША, дзе з дапамогай тэлемедыцыны сталася дапушчальным праводзіць медыкаментознае перапыненне цяжарнасці. Але не хацелася б кідацца і ў іншую крайнасць – у сілу складанасці дазволу тэхнічных і этычных пытанняў тэлемедыцыны прытармазіць з яе рэальным развіццём.
Асобным блокам стаяць пытанні інфармаванай згоды, працэдура падпісання якой далёка не заўсёды выконвалася і ў дакавідныя часы, біямедыцынскіх даследаванняў і выпрабаванняў, звязаных з супрацькавіднымі лекавымі прэпаратамі, тэхналогіямі, вакцынамі (і, такім чынам, тэрмінова неабходнымі грамадству ў абыход усялякіх залішніх этычных працэдураў) і г.д.
Безумоўна, гэта толькі верхавіна айсберга тых вострых пытанняў, якія паставіла перад намі пандэмія. Але як бы шмат іх ні было, мы павінны пачынаць іх вырашаць ужо цяпер. Бо ў той сітуацыі, у якую нас прывяла новая каранавірусная інфекцыя, кожная страчаная гадзіна забірае жыцці людзей, іх фізічнае і псіхічнае здароўе. І на гэта нельга забывацца.
