Са школьнай праграмы многія вынеслі для сябе трывалы стэрэатып пра беларускую літаратуру: гэта пра гаротных сялян, якія вечна змагаюцца за сваю волю і долю, – вельмі павучальна, але не асабліва цікава.
А вось калі хочацца пра трагічна-тужлівае каханне, якое забірае думкі і душу, з безнадзейнага цыніка-мізантропа робіць чуллівага каханка, а з бездакорнага рыцара — раўнівага шаленца (адным словам, пра ўсё тое, што так любяць дзяўчаты і з чаго паблажліва кпяць хлопцы), то гэта, хутчэй, да Тургенева, Лермантава, Купрына... Між тым у беларускай класічнай літаратуры хапае твораў менавіта пра гэта – пра крыштальна чыстае каханне, якое не магло адбыцца, каб не страціць сваю ідэальную чысціню, якое засталося з героямі назаўжды – у сэрцы, не ў шлюбе.
Прапануем пяць яркіх твораў беларускай літаратуры пра каханне, пра якія вы маглі не чуць, нават калі добра вучыліся ў школе.
1. Апавяданне Міхася Зарэцкага «Кветка пажоўклая» (1925) разглядаюць як твор пра трагедыю чалавека на зломе эпох, калі даводзілася ахвяраваць асабістым на карысць гармадскага. Усё так. А цяпер пра каханне.
Сацыяльна-палітычныя змены пачатку ХХ ст. займалі ці не ўсю ўвагу пісьменнікаў, яны спяшаліся адгукнуцца на кожную падзею, паветра поўнілася «злабадзённымі тэмамі». Твор пра каханне мог быць успрыняты як здрада вялікай справе, аднак яно не магло не прабівацца ў літаратуру, як трава праз асфальт, нават калі станавілася толькі фонам,
бо – запытайцеся ў любога пісьменніка – без кахання няма ні жыцця, ні творчасці.
Гераіню апавядання М. Зарэцкага Марыну Гарнову чытач упершыню бачыць у якасці дырэктара дзіцячага дома. Гаспадарлівая, добрая і… звычайная. І ўсё гэта, тое, што звонку, навідавоку, – няпраўда. Гарнова мела ў душы змрочную таямніцу, якая атручвала кожную яе хвіліну. І менавіта гэтая безнадзейнасць і асуджанасць, прыхаваная прывабнасцю сталай жанчыны («кветкі пажоўклай»), прыцягнула ўвагу галоўнага героя Алеся Булановіча. Ён адзіны нешта разгледзеў у ёй сапраўднае, шчырае, тое, што было ў ёй да таго, як запаланіла яе душу атрута бацькоўскага пракляцця. Заўважыў гэта і пакахаў. Супраціўляўся каханню, адмаўляў яго, падманваў сябе …
Бацькоўскае пракляцце Гарнова атрымала з-за таго, што не выратавала ад расстрэлу роднага брата, ідэалы рэвалюцыі аказаліся для яе, апантанай рэвалюцыянеркі, мацнейшымі за сямейныя сувязі. Пракляцце, як пякельная кветка, распускалася ў яе душы, выціскала спакваля прагу жыцця, і за каханне яна схапілася, як за апошнюю надзею на паратунак. Так безнадзейна хворы хапаецца за любую падманлівую надзею. Аднак ніводзін чалавек у свеце, нават той, які кахаў яе, прымаючы страшную таямніцу, не мог спыніць дзеянне атруты. Гарнова скончыла жыццё самагубствам і тым самым вызваліла свайго каханка, бо тое, што для яе было «прыгожай акрасай астаніх дзён», ён адчуваў як «ліпучыя путы, павучынне тое атрутнае, што хмелем спавівала волю яго».
2.Апавяданне Кузьмы Чорнага «Вераснёвыя ночы» (1928) разглядаецца ў кантэсце тэмы злому патрыярхальнага ўкладу на вёсцы. Усё так. А цяпер пра каханне.
Галоўная гераіня Агата сустракае чытача ў не вельмі прывабным выглядзе: увіхаецца па гаспадарцы, сварыцца мімаходзь на свойскую жывёлу і суседскіх дзяцей. Пісьменнік расцягвае да драбніц апісанні падворка, хаты, за якімі не чакаеш цікавага працягу. Спачатку і сама Агата не выклікае асаблівай цікавасці: жыве ў адной хаце з братам-удаўцом, дапамае яму даглядаць гаспадрку і гадаваць сына. Ёй амаль трыццаць год (па тым часе – ужо не нявеста, жаніхоў чарга не стаіць). Сватаўся некалі шмат хто, ды яна «перабірала», чакала кахання. І вось тут мы бачым сапраўдную Агату, тую, якая «не хацела без кахання замуж ісці» (у тагачаснай іерархіі каштоўнасцей — бунт, значэнне меў пасаг, а не каханне).
Да яе сватаецца сябар брата Зыгмусь Чухрэвіч, добры, паважны чалавек і гаспадар, нуднаваты крыху, але затое не пакрыўдзіць ніколі. Апошні яе шанец выйсці замуж, яна гэта разумее. Ды толькі… кахання няма. Глядзіць яна на яго і думае: «Ісці за яго? І каб дзіцё маё было ад яго? Родненькія ж мае… А Божачка!» І ёсць у вёсцы Асташонак, прыгожы, вясёлы, ласкавы, цягне Агату да яго. Разумее, што замуж за такога не пойдзеш, няма ў чалавека сталасці ў галаве, ні ладу, ні шчасця з такім не нажывеш, толькі каханне — імгненнае, падманлівае, ды якое яшчэ ганьбай абернецца на ўсю вёску (бо сам жа Асташонак і пахваліцца). Ды ўсё ж Агата, насуперак усяму, адмаўляецца ад шлюбу з нялюбым Чухрэвічам і абірае ноч кахання з Асташонкам. Дзеля таго, каб спатоліць смагу кахання і нарадзіць ад яго дзіця.
Яе жаночы выбар — быць свабоднай, гадаваць дзіця адной, не зважаючы на плёткі аднавяскоўцаў, — прыносіць ёй супакой. «Вераснёвыя ночы» яе зыходзячай маладосці набылі сэнс, напоўніліся чаканнем шчасця.
3. Аповесць Уладзіміра Караткевіча «Чазенія» (1967) — ці не першы ў беларускай літаратуры твор пра крызіс сярэдняга ўзросту. Усё так. А цяпер пра каханне.
Чазенія – далёкаўсходняя вярба, святлолюбівае дрэва, расце на бясплодных галеніках уздоўж горных рэк, там, дзе нічога болей не расце. Гэта алегорыя кахання, якое спраўдзілася насуперак усяму… ды не прыжылося.
Севярын Будрыс і Гражына Арсайла сустрэліся настолькі па-кіношнаму выпадкова, што адразу чакаеш такога ж кіношнага працягу. Ён — даследчык-фізік, які перажывае смерць сябра і крызіс ідэалаў, яна — натураліст, іранічная, моцная прыгожая жанчына, якая звыкла да дзікай прыроды і простых правіл у жыцці. Іх жыццёвыя ўстаноўкі настолькі розныя, што правіла «супрацьлегласьці прыцягваюцца» спрацавала не адразу. Каханне яны знайшлі нашмат раней, чым паразуменне, і калі розум усё яшчэ спрабаваў шукаць прычыны «чаму не», сэрцы, рукі, вусны ўжо былі безабаронныя перад пачуццём. Каханне разгортваецца на фоне чароўных пейзажаў, небяспечных сустрэч з драпежнымі звярамі, аскетычнага паходнага побыту, што робіць гісторыю казачнай і незабыўнай.
Калі настае час вяртацца да звыклага гарадскога жыцця, Севярын з’язджае, а Гражына абяцае прыехаць па заканчэнні экспедыцыі. Тут бы і супакоіцца чытачу, атрымаўшы «хэпі энд». Ды толькі абяцанай сустрэчы не адбылося. Гражына не прыехала, і Севярын, вылекаваны каханнем, зноў абрынаецца ў бездань тугі. Сябры агучваюць розныя версіі: яна замужам, яна загінула, яна не кахала… А Севярын, якому застаецца толькі блукаць лабірынтамі ўспамінаў, нарэшце атрымлівае ліст, дзе Гражына тлумачыць прычыну свайго знікнення: іх каханне было настолькі ідэальным, што яна баялася забіць яго побытам, баялася, што звычайнае сямейнае жыццё знішчыць тое ўзнёслае пачуццё, што нарадзілася паміж імі сярод дзікай прыроды. А смерць кахання для яе – усё адно што ўласная смерць. Нібыта для таго, каб Севярыну было яшчэ цяжэй заразумець яе ўчынак, Гражына прызнаецца, што чакае дзіця. Вядома, ён вырашае ў што б ні стала знайсці яе. Ну, тут, як кажуць, можна пафантазіраваць наконт працягу. Пісьменнік пакінуў нам гэтую магчымасць.
4. Аповесць Івана Шамякіна «Гандлярка і паэт» (1976) – гэта твор пра гераічнае змаганне мінскіх падпольшчыкаў падчас нямецкай акупацыі. Усё так. А цяпер пра каханне.
Гандлярка Вольга паўстае перад намі як прагматычная да цынізму «дзелавая жанчына». Яна вельмі шануе ўласны дабрабыт, ведае, на чым і як можна зарабіць, не грэбуе далучыцца да марадзёраў. І менавіта яе сэрца раптам кранае змучаны юнак Алесь у лагеры ваеннапалоных у Драздах. Яна выкупае яго ў немцаў, аддаўшы не толькі грошы і прадукты, якія былі ў яе пры сабе, але і зняўшы з вушэй залатыя завушніцы. Вольга выхадзіла яго, змарнелага і хворага, а ён чытаў ёй вершы Блока, якіх раней гандлярка ніколі не чула. Каханне паміж імі было нераўназначным, хаця і прадказальным: у яе – ад захаплення нечым высакародна-ўзнёслым, чаго заўсёды не ставала ў яе жыцці, у яго – ад удзячнасці і прагі жаночай ласкі.
Ачуняўшы, Алесь далучыўся да падпольнай барацьбы. Вольга спакваля, праз сумневы і развагі, таксама далучылася, стала сувязной у падпольшчыкаў, але зрабіла гэта ў першую чаргу дзеля кахання. Яно абуджала ў яе найперш чалавечае, а не грамадзянскае. Яе рашэнне падарваць паліцая і фашыста, рызыкуючы жыццём, – свядомае ахвяраванне каханаму, а не Радзіме. Яна ўвесь час хацела быць героем найперш для яго.
Аповесць Аляксея Карпюка «Данута» (1978) — падрабязная карціна міжваеннай Вільні і партызанскай барацьбы на тэрыторыі Заходняй Беларусі падчас Вялікай Айчыннай вайны. Усё так. А цяпер пра каханне.
Разумны, але праставаты вясковы хлопец Ян Барташэвіч прыехаў у Вільню за лепшым жыццём. Вучыўся ў гімназіі, увесь час працаваў, каб плаціць за вучобу, і зазіраў у суседскі двор: там, у генеральскім доме, жыла юная Данута – дзяўчына прыгожая, як песня, і недасяжная, як мара. Ён прыняў сваё каханне не адразу, доўга спрабаваў прыглушыць яго «пачуццём класавай нянавісці», ды ўсё марна. А пасля таго, як дзяўчына адказала яму ўзаемнасцю, апошнія аргументы супраць «праклятых паноў-эксплуататараў» страцілі і так не вельмі моцнае сваё ўздзеянне. Данута і Янэк, як яна яго называла на польскі лад, сустракаліся пад прыкрыццём спагадлівай служанкі цёткі Антосі. Ім было хораша і весела разам, ды ўсё ж пастаянна нешта замінала зблізіцца па-сапраўднаму: то рэўнасць, то забабоны, то ўзаемныя крыўды…
Яны пасварыліся перад пачаткам вайны, а сустрэцца давялося зусім у іншым жыцці: ён – кіраўнік партызанскага атрада, яна – супрацоўніца акупацыйнай адміністацыі. Замест танклявай, чароўнай, наіўнай дзяўчыны Барташэвіч убачыў стомленую, крыху вульгарную, захмялелую ад віна жанчыну. Ён адчуваў злосць, а Данута – толькі шкадаванне, што не змагла з ім шчыра пагутарыць. Бо здрады не было. Ужо пасля вайны ён даведаўся, што яна дапамагала падпольшчыкам і партызынам і ўрэшце за гэта была пакараная смерцю.
Імя Данута, дзе б Барташэвіч яго ні пачуў, адгукалася ў яго сэрцы болем і пяшчотай. Ён ведаў, што заставаўся верным ёй заўсёды, і яна ў сваім апошнім лісце да яго, напісаным у турме перад смерцю, казала пра тое ж. І яго жонцы Станіславе прыйшлося гэта прыняць.
Менавіта цяпер, напрыканцы кастрычника, калі ў паветры ўжо адчуваецца гаркавы прысмак восені, самы час наталіць смагу па нязбыўных марах чытаннем твораў пра такое чаканае і такое немагчымае каханне…
Адказы на пытанні сучаснасці ў беларускай літаратуры. Топ-10 кніг на ўсе часы