У іх не пытаюцца, пра што яны мараць, кім хочуць стаць, якой бачаць сваю сям'ю. Яны пазбаўленыя права выбару і права голасу. Ім не дадзена распараджацца не толькі сваім жыццём, але і сваім целам. У зусім юным узросце ім робяць абразанне і нажывую выдаляюць вонкавыя палавыя органы. Калі яны ледзь дасягаюць пачатку пубертату, іх выдаюць замуж, нярэдка – усляпую.
Яны нараджаюць часта і шмат, па-за залежнасці ад свайго жадання мець адно дзіця ці не мець наогул. Вырашальны фактар тут – здольнасць арганізма зачаць, вынасіць і нарадзіць нашчадкаў. Каб спыніць «канвеер» і ўзяць кантроль над уласным жыццём, іншым разам ім не хапае прававых і сацыяльных нормаў, маральных і фізічных сіл. Часам – проста грошай.
На жаль, сучасны свет да гэтага часу застаецца неаднастайным. Пакуль у адных краінах узаконена сурагатнае мацярынства, «на паток» пастаўленыя аперацыі экстракарпаральнага апладнення, а палітычны, сацыяльны, эканамічны вектары развіцця грамадства грунтуюцца на прынцыпах гендэрнай роўнасці, у іншых – становішча жанчыны па-ранейшаму застаецца бяспраўным і бездапаможным. Асабліва ў дачыненні да сэксуальных і рэпрадуктыўных правоў.
Гэты год адзначаны дзвюма важнымі гістарычнымі датамі.
50 гадоў таму, у 1969-м, было арганізавана ЮНФПА – першае спецыялізаванае падраздзяленне ААН у галіне народанасельніцтва. Асноўнай яго задачай была і застаецца падтрымка рэалізацыі нацыянальных дэмаграфічных праграм у краінах свету, вырашэнне праблем па ахове сэксуальнага і рэпрадуктыўнага здароўя людзей.
25 гадоў таму, у 1994-м, Міжнародная канферэнцыя па народанасельніцтве і развіцці (МКНР) у Каіры прызнала, што забеспячэнне роўнага доступу для ўсіх да аховы рэпрадуктыўнага здароўя, уключаючы добраахвотнае планаванне сям'і, кваліфікаваную дапамогу па бяспечным цячэнні цяжарнасці і родах, мае вырашальнае значэнне для развіцця сусветнай супольнасці. Свае подпісы пад выніковым дакументам паставілі прадстаўнікі ўрадаў 179 краін.
Дзве даты, як дзве пераломныя мяжы, за якімі «жаночае пытанне» набыло новае гучанне і новае выражэнне. Зроблены каласальны крок, дзякуючы якому мільёны жанчын ва ўсім свеце атрымалі рэальную магчымасць самастойна вырашаць, калі ім выходзіць замуж, колькі дзяцей мець і як паступіць у выпадку непажаданай цяжарнасці.
Здаецца неверагодным, але тады, паўстагоддзя таму, «усярэдненая» колькасць родаў удвая перавышала сучасны ўзровень. Каэфіцыент дзетанараджэння ў разліку на кожную жанчыну ў сярэднім складаў 4,8 (цяпер – 2,5). З 1969 года насельніцтва планеты павялічылася больш чым на 3 мільярды чалавек. І гэта не той дэмаграфічны паказчык, якому хацелася б апладзіраваць стоячы. Максімальная колькасць цяжарнасцяў і родаў прыпадала на менш развітыя краіны, дзе кожная жанчына ў сярэднім за сваё жыццё нараджала 6-7 разоў.
Вінаватая ў гэтым вельмі нізкая даступнасць супрацьзачаткавых сродкаў, якія служылі б эфектыўным спосабам планавання сям'і, узаконеныя забароны на аборты, раннія шлюбы (да дасягнення 18 гадоў). На фоне практычна поўнай адсутнасці кваліфікаванай медыцынскай дапамогі падчас цяжарнасці і родаў мацярынская смяротнасць зашкальвала: у 1994 годзе больш за 830 жанчын са 100 тысяч з менш развітых краін гінулі падчас родаў (сярэдні паказчык у свеце складаў на той час 369 трагічных выпадкаў на 100 тысяч жыванароджаных).
Штодня больш за 500 дзяўчынак і жанчын у краінах, ахопленых надзвычайнымі сітуацыямі, паміраюць падчас цяжарнасці і родаў.
Дзякуючы намаганням, прынятым ЮНФПА, галоўнае з якіх дало імпульс сусветнаму руху за права жанчын прымаць рашэнні ў рэалізацыі рэпрадуктыўных правоў і самім ствараць сваю будучыню, сітуацыю шмат у чым удалося змяніць.
58% жанчын ва ўсім свеце, якія знаходзяцца ў шлюбе, карыстаюцца сродкамі кантрацэпцыі, каб мець магчымасць самастойна планаваць цяжарнасць (супраць 24% у 1969 годзе). У найменш развітых краінах супрацьзачаткавыя сродкі даступныя 37% жанчын (супраць 1 (!)% у 1969 годзе). Удвая знізілася смяротнасць па прычынах, звязаных з цяжарнасцю і родамі. Амаль 80% родаў ва ўсім свеце праходзіць пад наглядам і пры дапамозе кваліфікаванага медыцынскага персаналу.
Тым не менш, самастойна распараджацца сваім целам, вырашаць, калі выходзіць замуж і ўступаць у сэксуальную сувязь, колькі дзяцей нараджаць – права, недаступнае яшчэ сотням мільёнаў дзяўчынак, дзяўчат і жанчын ва ўсім свеце. І гэта робіць вялікі ўплыў на многія бакі іх жыцця: атрыманне адукацыі, прафесійную і самарэалізацыю, бяспеку здароўя і жыцця.
800 мільёнаў жанчын, якія жывуць сёння, выйшлі замуж у дзіцячым узросце.
Значыць, спатрэбіцца больш намаганняў, максімальная кансалідацыя дзейнасці краін-удзельніц Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, каб забяспечыць ахову рэпрадуктыўнага і сэксуальнага здароўя для ўсіх. Пра гэта прама заяўлена ў новым дакладзе ЮНФПА «Народанасельніцтва свету ў 2019 годзе», які быў апублікаваны 10 красавіка. Дырэктар-выканаўца ЮНФПА д-р Наталля Канем заклікала кіраўнікоў краін свету «зноў пацвердзіць сваю прыхільнасць справе выканання тых абяцанняў, якія былі дадзены ў Каіры 25 гадоў таму, і забяспечыць ахову сэксуальнага і рэпрадуктыўнага здароўя і правоў для ўсіх».
А што ў Беларусі?
Наша краіна з'яўляецца адным з заснавальнікаў ААН, актыўным удзельнікам і правадніком праграм, якія рэалізуюцца ёю, у тым ліку ў галіне народанасельніцтва. Вынікамі сваёй працы мы па праву можам ганарыцца.
60% беларускіх жанчын свядома падыходзяць да планавання цяжарнасці і кантралююць рэпрадуктыўную функцыю пры дапамозе сучасных сродкаў кантрацэпцыі. Доля родаў, якія прымаюцца кваліфікаваным медыцынскім персаналам, – 100%. Беларусь знаходзіцца сярод краін з самым нізкім каэфіцыентам мацярынскай смяротнасці – 4 на 100 тысяч жыванароджаных. Індэкс гендэрнага парытэту пры атрыманні сярэдняй і вышэйшай адукацыі адпавядае паказчыку развітых краін – 1,01. Забеспячэнне і рэалізацыя правоў жанчын Беларусі ва ўсіх сферах не раз была адзначана высокімі ацэнкамі сусветнай супольнасці.
Але ўнутраныя поспехі – гэта толькі адна з мэтаў Беларусі. Задачы, якія стаяць перад нашай краінай як актыўным удзельнікам і адным з заснавальнікаў ААН, да канца не выкананыя. Да таго часу, пакуль у Самалі толькі 9 жанчын са 100 атрымліваюць дапамогу ў родах ад урача або акушэркі. Пакуль 95% дзяўчынак з Гвінеі ва ўзросце 15-19 гадоў церпяць ад аперацый на палавых органах, якія калечаць.
Пакуль у Цэнтральнаафрыканскай рэспубліцы амаль 70% дзяўчынак аддаюць замуж да паўналецця... «Усім нам трэба будзе выканаць сваю ролю ў проціборстве з сіламі, якія імкнуцца вярнуць нас у тую эпоху, калі жанчыны практычна не мелі права голасу па пытаннях прыняцця рашэнняў у рэпрадуктыўнай сферы, – падкрэсліла ў дакладзе д-р Канем. – Барацьба за ажыццяўленне правоў і магчымасцяў выбару павінна праводзіцца да таго часу, пакуль яны не стануць рэальнасцю для ўсіх».