Два каласы – дзве праўдзівыя песні!
Поплеч, як сёстры, ідуць у свет…
Колькі вы радасці людзям прынеслі
Колас жытнёвы і Колас-паэт.
Раман Тармола-Мірскі
З творчасцю Якуба Коласа кожны беларус знаёмы яшчэ з дзяцінства. Яго імя — сімвал нашай літаратуры, сімвал беларускага паэтычнага слова.
Сёлета краіна адзначае сапраўднае свята — 140-годдзе з дня нараджэння любімага класіка. З гэтай нагоды ўспамінаем лёс, творы і цікавыя факты з жыцця творцы.
Фрагменты біяграфіі
Сапраўднае імя народнага паэта Беларусі Якуба Коласа — Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч — класік беларускай літаратуры, вядомы не толькі ў нашай краіне, але і далёка за яе межамі. Заснавальнік беларускай мастацкай прозы, беларускага рамана, аўтарытэтны педагог некалькіх пакаленняў творчай моладзі, вучоны, арганізатар навукі, дзяржаўны і культурны дзеяч.
Якуб Колас нарадзіўся 3 лістапада 1882 года ў Акінчыцах.
«Бацька мой, Міхаіл Казіміравіч Міцкевіч, быў лесніком. Чалавек ён быў невялікай адукацыі: умеў распісацца, чытаць па-польку і па-руску. Маці мая, Ганна Юр’еўна з Лёсікаў, зусім няграматная, але разумная ад прыроды і добрая жанчына».
Праз год пасля нараджэння маленькага Косці сям'я пераехала ў Ласток. Там сыны паступілі на навучанне да Алеся Фурсевіча, які прывіў ім першапачатковыя навыкі чытання і пісьма.
У 1892 годзе Міцкевіч паступіў у Мікалаеўшчынскую пачатковую школу, дзе для яго адкрыўся свет літаратуры — казак, вершаў і прозы Пушкіна, баек Крылова. У падлеткавыя гады Канстанцін шмат меў зносіны са сваім дзядзькам Антонам, начытаным чалавекам, які моцна паўплываў на кніжныя густы хлопчыка.
Пасля заканчэння школы Канстанцін пасяліўся з бацькамі ў Альбуці, дзе дапамагаў ім весці гаспадарку і адначасова рыхтаваўся да паступлення ў педагагічную семінарыю. Да 1894 года адносяцца першыя літаратурныя доследы Міцкевіча – верш «Вясна», байка «Лісіца і варона». Бацька заахвочваў яго захапленне і марыў, што сын выб'ецца «ў людзі» і не будзе зарабляць цяжкай фізічнай працай.
У 1898-м юнак стаў навучэнцам Нясвіжскай гімназіі, дзе яму далі месца за дзяржаўны кошт. Падчас вучобы ён чытаў рускіх і айчынных класікаў (напрыклад, менавіта тады ён пазнаёміўся з творчасцю Янкі Лучыны, што зрабіла на яго велізарнае ўражанне), а таксама беражліва збіраў і запісваў мясцовыя казкі, паданні і прыметы. У гэты ж час Міцкевіч спрабуе пісаць прозу на беларускай мове і складаць вершы аб прыродзе («Ручай», «На полі вясною»).
Вядома, што ў гэты час былі створаны паэмы «Страх» і «Каля вогнішча», але, на жаль, іх тэксты не захаваліся. Малады пісьменнік знайшоў падтрымку сярод выкладчыкаў семінарыі. Асабліва меў ласку да яго Ф. Кудрынскі, які бачыў у ім будучага захавальніка беларускай культуры і спадчыны.
У пачатку 20 стагоддзя Кастусь Міхайлавіч, атрымаўшы працу настаўніка ў палескім сяле, пачаў грамадскую працу: даставаў і чытаў нелегальную літаратуру, вёў знаёмствы з рэвалюцыянерамі, праводзіў гутаркі з сялянамі. Удзел у падпольным з'ездзе дзеячаў адукацыі 9 ліпеня 1906 г. паставіў крыж на яго выкладчыцкай дзейнасці — сход разагналі прадстаўнікі ўлады, і Міцкевіча пазбавілі права працы.
Да таго часу створаныя пісьменнікам творы складаліся ў стол. Першая публікацыя адбылася толькі 1 верасня 1906-га – у віленскай газеце «Наша доля», якая друкавалася на беларускай мове, з'явіўся адзін з вершаў, падпісаны «Якуб Колас». У Міцкевіча быў і іншы псеўданім – Дзядзька Карусь, пад якім упершыню выйшаў яго празаічны твор – апавяданне «Слабады», але пазней ён канчаткова зрабіў выбар на карысць першага імя.
У гэты час пісьменнік выходзіць на новы ўзровень: ад простых бытавых жыццяпісаў ён пераходзіць да алегорый і філасофскага асэнсавання рэчаіснасці. У гэтым жанры напісана яго знакамітая кніга «Казкі жыцця». У 1906-м, нягледзячы на забарону ўладаў, Колас вярнуўся да працы настаўнікам і адкрыў прыватную школу ў сяле Смалярня.
У 1907 годзе ён пераехаў у Вільню, каб заняць прапанаваную яму пасаду загадчыка літаратурнага аддзела ў мясцовай газеце «Наша ніва», але праз некалькі тыдняў быў вымушаны пакінуць горад па патрабаванні паліцыі. Наступную зіму ён правёў у вёсцы Сані, а ў 1908-м яго арыштавалі і прыгаварылі да 3-гадовага турэмнага зняволення за антыграмадскую дзейнасць. Частка абвінавачанняў была ілжывай, але даказаць гэтага пісьменнік не змог.
Усе належныя 3 гады Колас правёў у Мінскім астрозе. Ён бавіў час за напісаннем новых вершаў і аповесцей і перадаваў іх на волю для публікацыі. Менавіта тады ён звярнуўся да буйных літаратурных форм і пачаў працу над паэмамі «Сымон-музыка» і «Новая зямля». У 1910 годзе быў выдадзены першы вялікі зборнік.
Выйшаўшы з турмы, Якуб Колас зноў звярнуўся да выкладання – спачатку працаваў у вёсцы Купяцічы, а потым у Пінскім парафіяльным вучылішчы. У 1912 годзе выйшаў зборнік апавяданняў у Вільні, а ў 1913-м асобныя творы былі выдадзены ў Санкт-Пецярбургу.
Калі пачалася Першая сусветная вайна, Колас адвёз сям'ю ў Маскоўскую губерню і адправіўся на вайсковую службу. У 1917-м ён у званні падпаручніка служыў на Румынскім фронце, аднак пасля цяжкай хваробы яму дазволілі вярнуцца дадому і аднавіць настаўніцкую працу. У вершах беларускага паэта загучалі антываенныя матывы і заклік да аднаўлення разбураных вайной сёл і вёсак.
Пік грамадскай актыўнасці Якуба Коласа прыпаў на 1920-1930 гады. Ён атрымаў званне «Народны паэт Беларускай ССР» і прыжыццёвую пенсію, але неўзабаве трапіў у поле зроку рэпрэсіўных органаў. Рушылі ўслед ператрусы і допыты, абвінавачванні ў прапагандзе кулацтва. Коласа прымусілі публічна каяцца ў «палітычных памылках». Становішча яго стала бязвыхадным: як грамадзянін ён знаходзіўся пад татальным кантролем, як творца — у поўным тупіку. Услаўляць палітыку партыі ён не мог і не ўмеў, але проста адмовіцца гэта рабіць было немагчыма.
Падзеям Вялікай Айчыннай вайны паэт прысвяціў зборнікі «Голас зямлі», паэмы «Адплата» і «Суд у лесе». За гэтыя працы ён атрымаў званне заслужанага дзеяча, пасля чаго вярнуўся ў Мінск.
Асабістае жыццё
З будучай жонкай Марыяй пісьменнік пазнаёміўся на настаўніцкіх курсах у Пінску. Яны ўступілі ў шлюб у чэрвені 1913-га і пражылі разам 33 гады.
У асабістым жыцці пара была шчаслівая, і жонка прыклала шмат намаганняў для раскрыцця творчага патэнцыялу мужа. Марыя нарадзіла траіх дзяцей — Міхаіла, Данііла і Юрыя. Колас перажыў каханую жонку, якой не стала ў траўні 1945 года, пасля складанай аперацыі, і да канца жыцця бедаваў аб страце.
Смерць
У канцы жыцця здароўе пісьменніка моцна аслабла. У апошнія 10 гадоў ён часта хварэў на запаленне лёгкіх, але нават у ложку працягваў працаваць. 13 жніўня 1956 года Якуб Колас памёр проста за працоўным сталом. Чыннік смерці сапраўды не вядомы, хутчэй за ўсё, ізноў абвастрылася лёгачная хвароба. Цела пісьменніка было пахавана ў Мінску, на Вайсковых могілках.
Імя Якуба Коласа носіць Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр у Віцебску, Цэнтральная навуковая бібліятэка, плошча ў сталіцы Беларусі і больш за дзесятак вуліц у розных гарадах.
Незвычайныя факты пра Якуба Коласа
1 Быў падобны на мушкецёра Аляксандра Дзюма
Заір Азгур успамінаў: «Перада мной сядзеў чалавек з вусікамі і з эспаньёлкай у такой задумлівай і рамантычнай позе, што мне ён раптам здаўся падобным на аднаго з герояў Аляксандра Дзюма. Не то Партос, не то нехта з іншых змушкецёраў».
2 Зубы вырываў без анэстэзіі
«Учора пайшоў да дантысткі. Сказала, што трэба корань выдаліць. Хацела абязболіць, а я сказаў, што не варта псаваць дзясну — лепш проста вырваць так. Корань вырвала. “Ну, церпялівы народ — беларусы!” — пахваліла дантыстка».
3 Мецэнатства
Якуб Колас праславіўся не толькі сваімі творамі, але і мецэнацтвам. Ён выдаткаваў грошы для падтрымкі таленавітых маладых людзей, якія толькі пачыналі свой творчы шлях. Так, нікому не вядомаму студэнту Заіру Азгуру Якуб Колас у свой час плаціў яшчэ і асабістую стыпендыю.
З юнака «выйшаў» сусветна вядомы скульптар. Падтрымаў пісьменнік і сціплую маладую дзяўчынку Ларысу Александроўскую, якая стала потым вядомай опернай спявачкай. На адрас Коласа штодня прыходзілі дзясяткі лістоў з просьбамі з усяго Савецкага Саюза.
4 Загадка прозвішча
У знак пашаны да вялікага продка (сапраўднае імя і прозвішча паэта — Канстанцін Міцкевіч) яго нашчадкі па жаноцкай лініі не бяруць прозвішча мужа, калі ўступаюць у шлюб, а захоўваюць сваё — Міцкевіч.
5 Любоў да мовы
У дзень сваёй смерці Якуб Колас напісаў ліст кіраўніцтву партыі, дзе выказаў сваю занепакоенасць станам беларускай мовы. Прадказаў яе заняпад, калі не будуць прыняты меры. Прапанаваў спосабы абароны роднай мовы. Гэта адбылося ўсяго за некалькі гадзін да таго, як спынілася сэрца пісьменніка.
6 Захапляўся жанчынамі — жонка называла яго «благаняверны»
Паэт пісаў у адным з лістоў да жонкі: «Марусечка, мая родненькая, сярдзітая на свайго «благанявернага» (але ты заўсёды памылялася)»; Святлана. Мая мара, маё самае лепшае, што дае жыццё. Але яна не хіліцца да мяне. А Маруся? Б’е, ніякай літасьці. Божа мой, Божа!»; «Вядома, мае платанічныя захапленні не маглі аставацца незаўважанымі Марыяй Дзмітрыеўнай. Яна гэта цяжка перажывала, але яна ня ведала, што болей дарагога для мяне чалавека, чым яна, не было і няма на свеце, і што я быў верны толькі ёй адной»; «Для мяне жанчына — гэта тое самае, што для набожнага хрысціяніна ікона…»
7 У дзяцінстве верыў у тое, што разумее мову жаўранкаў
«…Мне здавалася, быццам я разумею ўсё, што спявалі гэтыя птушкі. Маё вуха прывыкла адзначаць новыя тоны песень (…) Я памятаю… дзесь у небе (…) кружылася з песняю жаваранка (…), прыйшла мне ў галаву думка, што жаваранка просіць у Бога пажару. І мне паказалася, што з неба стала падаць штось маленькае цёмнае і ўпала каля маіх ног. Я паглядзеў — на зямлі ляжаў яшчэ не патухлы акурак папяросы…»
8 Не любіў пісаць алоўкам
«…не люблю я пісаць карандашом. Мне ўсё здаецца, што напісанае карандашом не мае ні вартасці, ні цікавасці».
9 Частаваў дзяцей цукеркамі за дэкламацыю яго вершаў
Юрый Піліпавіч [мой сусед з Курасоўшчыны] успамінаў, як ён ды іншыя пасляваенныя мінскія дзеці вучылі вершы Якуба Коласа, прыходзілі да яго ў хату, дэкламавалі, а паэт частаваў іх за гэта цукеркамі, шакаладкамі і яблыкамі.
10 На яго працавалі палонныя немцы
«Вось я ўсё лета клапаціўся, каб зрабіць прыбудоўку і гараж. Зараз гэтыя работы і вядуцца. Нагналі цэлы двор немцаў, а яны робяць як мокрае гарыць. Спалілі палавіну маіх дроў, а работа ідзе марудна».
Знакамітыя кнігі
«Новая зямля»
Паэму «Новая зямля» Якуб Колас пачаў пісаць яшчэ ў 1910 годзе, знаходзячыся ў мінскай турме, дзе адбываў пакаранне за ўдзел у рэвалюцыйнай працы сярод сялянства. У сваёй аснове, паэма «Новая Зямля» — аўтабіяграфічная. Многія героі маюць прататыпы: Міхал — бацька паэта, Ганна — маці, Антон — дзядзька.
У трагічным лёсе галоўнага героя паэмы Міхася аўтар паказвае лёс беззямельных сялян, якія марна спрабавалі вырвацца з-пад прыгнёту памешчыкаў і царскіх чыноўнікаў. Паэма была скончана і поўнасцю апублікавана ў 1923 годзе. На рускай мове ўпершыню выдадзена ў 1949 годзе.
«Сымон-музыка»
Дзеянне трылогіі адбываецца на тэрыторыі Палесся, Слуцка і Наднямоння. Паэму «Сымон-музыка» называюць скарбніцай беларускай мовы. Яна напоўнена музыкай слова таленавітага паэта, музыкай, якая ідзе з самых глыбінь беларускай зямлі. Паэма ўваходзіць у залаты фонд беларускай літаратуры. Гэта філасофская і адначасова рамантычная паэма не толькі аб трагічным лёсе мастака, закінутага ў гэты свет, але і аб нялёгкім лёсе беларускага народа, які апынуўся на перакрыжаванні розных культур, розных вераванняў, розных палітычных прыцягненняў.
«На расстанях»
Трылогія абмяркоўвае пытанні класавых адносін у беларускіх вёсках, праблему непісьменнасці сялян таго часу, адносіны паміж людзьмі і інш. Аўтар паказвае рознакаляровую палітыку грамадскага і палітычнага жыцця на фоне жывапісных пейзажаў і прыродных сцэн.
Але прырода выступае ў Коласа не толькі фонам, але і актыўным героем яго рамана. Геній беларускай класікі праводзіць паралелі паміж станам прыроды і станам грамадства.