Падобна, што ў найбліжэйшай будучыні псіхатэрапеўты рызыкуюць уварвацца ў топ самых запатрабаваных спецыялістаў. Мяркуйце самі. Па дадзеных СААЗ на 2019 год, дэпрэсія дыягнаставаная ў 254 мільёнаў жыхароў Зямлі, біпалярнае расстройства – у 45 мільёнаў, дэменцыя – у 50. Гэта без уліку пандэміі каранавіруса і яе наступстваў для псіхічнага здароўя чалавецтва.
У той жа час для большасці беларусаў псіхатэрапія дагэтуль застаецца загадкавай і недаступнай з'явай.
Калі варта задумацца пра візіт да псіхатэрапеўта, якія праблемы ён здольны вырашыць і ці абавязкова для гэтага класціся на кушэтку. Спецыяльна для Слушна распавяла намеснік галоўнага ўрача па медыцынскай частцы Мінскага абласнога клінічнага цэнтра «Псіхіятрыя-наркалогія» Кацярына Катаргіна.
Кансультацыя псіхатерапеўта
Кацярына, растлумачце, калі ласка, што павінна адбыцца, каб чалавек адважыўся на псіхатэрапію?
Дапусцім, вострых станаў (ні панічных атак, ні дакучлівых думак, ні дэпрэсіі) у яго няма. Ніякіх канкрэтных запытаў ён сфармуляваць таксама не можа. Але пры гэтым чалавек разумее, што ў жыцці адбываецца штосьці не тое, ёсць адчуванне, што ўнутры дрэнна. Ці патрэбны тут псіхатэрапеўт?
— У норме здаровы чалавек жыве з адчуваннем «са мной ўсё добра». Адчуванне «мне дрэнна» – не норма. Гэта можа стаць падставай для звароту да псіхатэрапеўта.
Многія людзі думаюць: не магу ж я прыйсці проста так са сваім «дрэнна». Таму стараюцца сфармуляваць ці прыдумаць канкрэтную праблему.
— Так, і часцей за ўсё пазначаная праблема не адлюстроўвае іх глыбінныя запыты.
На першай сустрэчы кліентка просіць дапамагчы наладзіць адносіны з мужам. Яна хоча навучыцца мець стасункі так, каб «ён не крыўдзіўся». У выніку высвятляецца, што муж гэтай жанчыны – агрэсар, яна жыве ў пастаянным страху за сябе і дзяцей, пры гэтым фінансава залежная ад яго і таму не можа сысці. Паглядзіце, наколькі глыбейшая гэтая праблема, чым тая, якая была сфармуляваная першапачаткова. Бывае, што на высвятленне глыбіннага запыту кліента сыходзіць некалькі сеансаў. Гэта нармальна. Не кожны чалавек можа адразу вывярнуць сябе перад незнаёмцам.
Ёсць і іншыя людзі – арганізаваныя, структураваныя. Яны могуць прыйсці з дакладна пастаўленай праблемай, за два-тры сеансы яе прапрацаваць і закрыць. Але гэта больш падобнае да псіхалагічнага кансультавання, чым да глыбіннай псіхатэрапіі.
У псіхатэрапіі ёсць паняцце тэрміновых і нетэрміновых выпадкаў?
— Тэрміновымі альбо экстранымі называюцца выпадкі, калі стан чалавека пагражае яго жыццю. Напрыклад, пацыент дэманструе суіцыдальныя намеры. Тут неабходне крызіснае ўмяшанне, магчыма, нават змяшчэнне чалавека ў стацыянар. Па экстраных выпадках у асноўным працуюць псіхолагі «тэлефона даверу». Чалавеку ў вострым прыступе панічнай атакі трэба дапамагчы неадкладна, і спецыяліст гэта зробіць – правядзе з ім дыхальную тэхніку, здыме прыступ трывогі, супакоіць.
Нетэрміновыя выпадкі – гэта сітуацыі, калі непасрэдна жыццю і здароўю чалавека нічога не пагражае. Ён у стане спраўляцца з працай і хатнімі справамі, але пры гэтым, да прыкладу, пакутуе, дрэнна спіць, перыядычна плача. З такім чалавекам можна працаваць паступова, не падганяць, чакаць, пакуль ён будзе гатовы пачаць псіхатэрапію.
Яшчэ адзін варыянт нетэрміновага выпадку – змена жыццёвага сцэнару. У дзяўчыны не ладзіцца асабістае жыццё, было 10 партнёраў, ні з кім з іх адносіны не склаліся. Тут можна казаць пра пэўны стэрэатып паводзінаў, які раз за разам прыводзіць яе да няўдачаў на асабістым фронце. З гэтым можна працаваць з псіхатэрапеўтам і змяніць стэрэатып, які склаўся.
Як менавіта працуе псіхатэрапеўт?
— У яго ёсць інструменты – веды з псіхалогіі, карэкцыі, псіхатэрапіі. І прафесійны вопыт. Гэта дапамагае выбудоўваць гіпотэзы пра тое, што адбываецца з чалавекам і чаму так адбываецца. Псіхатэрапеўт – як тонка наладжаны інструмент. Ён працуе самім сабой –- сваімі пачуццямі, думкамі, гіпотэзамі. Не факт, што ён адразу дабярэцца да ісціны, але заўсёды ёсць магчымасць правяраць свае гіпотэзы.
Падчас сеансаў паміж тэрапеўтам і кліентам складваюцца пэўныя адносіны. Яны ў цэлым паўтараюць адносіны, якія ёсць у кліента з яго асяроддзем. Так што псіхатэрапеўт мае магчымасць убачыць усе стэрэатыпы паводзінаў кліента, усе яго тыповыя думкі. Ён іх уважліва адсочвае і вяртае чалавеку.
У мяне была кліентка, якая ўвесь час перапрошвала: «Ой, я вас затрымліваю, нагружаю, марную шмат вашага часу...» Пытаюся: «Чаму вы так лічыце? Можа быць, я штосьці пра гэта сказала або неяк не так на вас паглядзела?» Яна прызнае, што не. Я прапаную гіпотэзу пра тое, што прабачэнне – гэта яе стэрэатыпнае дзеянне. Яна пагаджаецца: «Сапраўды, я ўвесь час адчуваю сябе лішняй, нікуды не хаджу, з сябрамі маю стасункі мала, мне здаецца, што я адцягваю іх увагу ад важных спраў». Пытаюся: «А сябры так прама і кажуць?» – «Не». – «Яны радыя вас бачыць?» – «Так». Такім чынам, мы вызначаем тыповыя думкі, якія перашкаджаюць кліентцы кантактаваць з людзьмі і атрымліваць задавальненне ад стасункаў. І ўжо з гэтымі думкамі пачынаем працаваць.
Як? Шукаеце прычыны ў дзяцінстве?
— У псіхатэрапіі не заўсёды трэба дакопвацца да першапрычыны, можна працаваць тут і цяпер. Многія лічаць, што калі ў яго ў дзяцінстве была «дрэнная мама», на гэта можна спісаць усе цяперашнія праблемы. Гэта не так. Тады мы былі дзецьмі і нічога не маглі зрабіць. Але цяпер мы дарослыя людзі, здольныя мяняць звыклыя схемы паводзінаў.
Раскажыце, што адбываецца на першым сеансе ў псіхатэрапеўта?
— Адбываецца знаёмства. Псіхатэрапеўт задае пару простых пытанняў, каб чалавек расслабіўся, напрыклад: «Як вы дабраліся?», «Ці адразу знайшлі мяне?», «Хто вам мяне рэкамендаваў?»
Пасля знаёмства чалавек распавядае, што яго турбуе. Псіхатэрапеўт выслухоўвае, задае ўдакладняючыя пытанні, каб лепей зразумець запыт кліента. Далей ён павінен растлумачыць кліенту, які метад збіраецца выкарыстоўваць, абмеркаваць правілы, умовы і як часта будуць сустрэчы. Звычайна дамаўляюцца пра адзін альбо два сеансы на тыдзень. Радзей чым адзін раз у тыдзень амаль ніхто не працуе, часцей чым два – таксама. Псіхатэрапеўт можа прапанаваць пяць сустрэчаў для пачатку. Калі кліент згодны, складаецца план работы.
А калі пацыент не ўпэўнены, што доктар і яго метады яму падыходзяць?
— Першы прыём у псіхатэрапеўта – гэта як пробны шар. Кліент ацэньвае доктара, і наадварот. Трэба ўважліва прыслухоўвацца да тых адчуванняў, якія ўзнікаюць на першым сеансе. Ці адчуваеце вы давер да ўрача, ці не выклікае яго вобраз адштурхоўвання. У кожнага чалавека ёсць уласныя крытэрыі ацэнкі, па іх ён і выбірае.
У першыя гады працы я выглядала занадта маладой. Па гэтай прычыне некаторыя кліенты не захацелі са мной працаваць. У іх уяўленні псіхатэрапеўт быў немаладым і дасведчаным.
Калі кліент не ўспрымае тэрапеўта, ён заўсёды можа адмовіцца ад работы з ім і знайсці іншага спецыяліста. Гэта нармальна.
Бо псіхатэрапеўт таксама выбірае кліента і таксама можа адмовіцца. Напрыклад, я не працую з залежнасцямі. Калі прыйдзе залежны ад наркотыкаў чалавек, я не вазьму яго ў тэрапію, бо не змагу эфектыўна дапамагчы.
Часам псіхатэрапеўты адмаўляюць кліентам па асабістых прычынах. Да прыкладу, ва ўрача нядаўна памёр бацька. Да яго прыходзіць кліент у такой жа вострай фазе страты. Усё, што яны змогуць, – гэта разам паплакаць. Рэсурсу на работу ў такой сітуацыі ў псіхатэрапеўта проста няма.
Як выглядае кабінет псіхатэрапеўта? Ці ёсць там мяккая кушэтка?
— Кушэтка патрэбная толькі ў класічным псіхааналізе. Не ўсе псіхатэрапеўты звяртаюцца да гэтага метаду, зараз існуе маса іншых відаў тэрапіі. З нагоды антуражу адзін вядомы тэрапеўт сказаў, што для псіхатэрапіі дастаткова двух крэслаў. Я дадам, што яшчэ павінна быць цішыня, каб нічога не адцягвала ўвагу ад працэсу.
Ёсць пэўныя прынцыпы арганізацыі работы кабінета псіхатэрапеўта.
Вы заўважалі, што практычна ў кожным урачэбным кабінеце крэсла для пацыента ўстанаўліваецца бокам да дзвярэй, каб быў бачны выхад? Гэта робіцца спецыяльна – дапамагае стварыць давер і спакойную амасферу на прыёме.
Вы сказалі, што на першай сустрэчы доктар тлумачыць, які метад ён збіраецца выкарыстоўваць. Як зразумець, ці падыходзіць гэты метад чалавеку?
— Практычна ўсе віды тэрапіі эфектыўныя. Галоўнае – гэта кантакт паміж урачом і пацыентам, а з дапамогай чаго ён ўсталюецца, ўжо другаснае. Калі хочаце даведацца крыху больш пра метады, набярыце ў інтэрнэце «віды псіхатэрапіі» і прачытайце ў кароткім апісанні. Насамрэч іх не так ужо шмат.
Умоўна, ёсць метады, у якіх асноўны ўпор ідзе на эмоцыі і рэакцыі ў целе – гештальт-тэрапія, цялесна-арыентаваная псіхатэрапія. Ёсць метады для работы з думкамі, ірацыянальнымі перакананнямі, устаноўкамі – напрыклад, кагнітыўная тэрапія. Ёсць класічны псіхааналіз па Фрэйду, дзе псіхатэрапеўт працуе з несвядомым кліента, псіхадынамічны падыход ды іншыя.
Кліент не абавязаны ва ўсім гэтым разбірацца. На першым сеансе доктар растлумачыць яму, што будзе адбывацца.
Псіхатэрапеўт можа гарантаваць кліенту, што праблема будзе вырашаная? Як наогул ацэньваецца эфектыўнасць тэрапіі?
— Гарантаваць не можа. Па сваім досведзе скажу, што пасля 10 сеансаў псіхатэрапіі пэўныя змены адбываюцца практычна ва ўсіх.
Што тычыцца ацэнкі – так, такія крытэрыі ёсць. Існуюць апытальнікі псіхалагічных станаў, па якіх вызначаецца прагрэс у тэрапіі. Дапусцім, да лячэння ўзровень трывогі па апытальніку складаў 30 балаў, пасля тэрапіі – 10 балаў. Гэта прагрэс.
Акрамя таго, чалавек можа сам даць суб'ектыўную ацэнку: «пасля тэрапіі я стаў лепей спаць» або «у мяне прыкметна палепшыўся настрой».
Што будзе, калі адносіны псіхатэрапеўта і кліента пачнуць сыходзіць у асабістую плоскасць? Напрыклад, яны зробяцца сябрамі?
— Не, такога быць не можа. У працэсе псіхатэрапіі выбудоўваюцца строгія межы паміж удзельнікамі. Калі зараджаецца сяброўства, значыць, трэба заканчваць з тэрапіяй.
Ёсць меркаванне, што сваімі праблемамі лепей дзяліцца з сябрам, а не з псіхатэрапеўтам. Што вы пра гэта думаеце?
— Думаю, што сяброўства – гэта выдатна. Падтрымка сябра палягчае перажыванне крызіснай сітуацыі. На пэўны час можа зрабіцца лягчэй, але пры гэтым у жыцці чалавека мала што памяняецца. Псіхатэрапеўтычнай работы і лячэння не адбудзецца. Сябар не абавязаны быць псіхатэрапеўтам, а псіхатэрапеўт – сябрам. У іх розныя ролі.
Зараз выдаецца шмат кніг па псіхалогіі. Калі чалавек будзе чытаць гэтыя кнігі і выконваць практыкаванні з іх, ці можа ён стаць псіхатэрапеўтам самому сабе?
— Чытанне – выдатнае занятак, але яно не вырашае праблемы. Прачытаць, што напісана ў кнізе, можа кожны чалавек, а вось выбудаваць гарманічныя адносіны з людзьмі – не.
Чалавек – істота сацыяльная. Як можна пазнаць сябе, калі не праз кантакт з іншымі людзьмі? Вось як зразумець, ці добры я чалавек? Толькі калі я праяўлю гэтую якасць у грамадстве – камусьці дапамагу, камусьці падарую, для каго-небудзь што-небудзь зраблю. А калі не будзе вакол людзей – тады і я не змагу праявіць сябе.
Таму пры псіхатэрапіі, як, зрэшты, пры ўсялякай рабоце над сабой, патрэбны кантакт чалавека з чалавекам. Псіхатэрапія – гэта адносіны.