Выйшаў без пояса – быццам бы голы…
Нам сёння цяжка такое ўявіць, а вось нашыя продкі сапраўды лічылі гэтак… Можна было выйсці з хаты без шапкі, басанож, але без пояса – нізавошта! І гэтага правіла прытрымліваліся ўсе, незалежна ад полу, узросту, сацыяльнага статусу.
Больш за тое! Пояс, апрача свайго ўтылітарнага прызначэння (падперазаць кашулю, заткнуць за яго сякеру, падвесіць ключы і г.д.), лічыўся рэччу абрадавай, магічнай. А ўсе мы начутыя, у што даўней верылі нашыя продкі.
Дык вось што ўяўляе сабой беларускі пояс, завязаны вакол стану? Правільна, кола! Прычым – замкнёнае. А гэта значыць, што падпяразаны такім чынам чалавек быў абаронены ад дрэннага вока, нячыстай сілы і нават ад хваробаў! Але ж і людзі, якія пастаянна насілі паясы, таксама хварэлі – можна запярэчыць. І ўсё ж – не так, не столькі. І ўсё роўна верылі…
Даследчыкі беларускіх паясоў згадваюць, што пояс даўней мог даць пэўную інфармацыю пра тое, з якой мясцовасці чалавек, бо ў розных раёнах яго і завязвалі па-рознаму. А ў некаторых – нават пра тое, жанаты ці не хлопец, мужчына, замужам ці не дзяўчына, жанчына…
Гэта вельмі цікава, праўда?! І я лаўлю сябе на думцы, што таксама хацела б павучыцца такой мове паясоў. А яшчэ – што нездарма з юнацтва так люблю разнастайныя паясы, нашу іх, хаця і не беларускія. Мабыць, усё ж моцная ў нас памяць продкаў, праяўляецца дзесьці падсвядома…
Што тычыцца беларускага пояса як элемента ўпрыгажэння, дык гэта дасягалася за кошт спалучэння колераў, разнастайных узораў (яны мелі глыбокі сэнс і расчытваліся кожным майстрам альбо майстрыхай), кутасоў ці махроў.
Пацвярджае гэта, напрыклад, вядомы беларускі этнограф, фалькларыст і археолаг Ісак Сербаў, чыё імя я ўпершыню пачула падчас наведвання Старадарожчыны як журналіст. У свой час ён так пісаў пра гэта: «Пояс у палешукоў служыць лепшым упрыгожваннем, таму ён надзвычай разнастайны ў сваіх узорах і канчаецца пышнымі кутасамі або махрамі».
Даўней беларускія паясы былі альбо тканымі, альбо плеценымі. І як тут ні прыгадаць знакамітыя на ўвесь свет слуцкія паясы?! Памятаеце, як кранальна-пранізліва апеў іх наш слынны паэт Максім Багдановіч?! «І тчэ, забыўшыся, рука, Заміж персідскага узора, Цвяток радзімы васілька».
Да замужжа выткаць сотню паясоў…
Сімвалічнасць і абрадавасць беларускіх паясоў суправаджалі нашых продкаў па жыцці, фактычна ад нараджэння і да смерці. Іх выкарыстоўвалі пэўным чынам падчас родаў, каб парадзісе было лягчэй. Бабка-павітуха дарыла першы пояс немаўлятку.
Беларускі тканы пояс быў жаданым падарункам на вяселлях. А яны даўней збіралі вялікую колькасць людзей. Гулялі цэлымі вёскамі!
Даследчыкі распавядаюць, што падчас вяселля маладая магла раздарыць да 100 паясоў! І яны абавязкова павінны былі быць вырабленыя яе рукамі. Таму, апроч іншага, у пасаг рыхтаваліся і паясы.
Уяўляеце сабе, колькі гадоў дзяўчына павінна была іх вырабляць і збіраць?! З дзяцінства яшчэ…
Як не ткаць, дык плесці…
Паступова паясы выйшлі з ужытку, хаця і не страціліся звесткі пра іх магічна-абярэжны сэнс. Але больш распаўсюджаным рабілася ўжо не ткацтва паясоў на кроснах, а іх пляценне альбо такое міні-ткацтва. Бо з ім можна было размясціцца практычна дзе заўгодна. А кросны ўсё часцей пераносіліся з хатаў у гаспадарчыя пабудовы, на гарышча, вывозіліся на сметнікі альбо проста спальваліся…
Зрэшты, у разнастайных тэхніках вырабу прасочваюцца, як мне падаецца, элементы і ткацтва, і пляцення. А паясы рабілі і робяць на бердзечку, на дошчачках, на ніту… Ды нават на простым алоўку! Галоўнае – авалодаць адмысловай тэхнікай і мець добрую такую ўседлівасць…
І ўжо не першае дзесяцігоддзе не толькі ў вёсках і пасёлках, але і ў гарадах, у тым ліку вялікіх, адраджаецца майстэрства нашых продкаў – выраб традыцыйных паясоў. А для абмену вопытам ладзяцца конкурсы.
На адным з іх пашчасціла пабываць і мне – яшчэ ў жніўні 2014-га. І гэта было другое абласное свята-конкурс «Беларускі пояс», якое ладзілася ў горадзе Узда. Сюды з’ехаліся ўдзельнікі з 15 раёнаў Міншчыны.
Свята гуло, спадарства паясы пляло…
За час сваёй 20-гадовай журналісцкай працы мне давялося пабываць на многіх цікавых мерапрыемствах. Усіх ужо і не прыгадаеш. Але тое, уздзенскае, і да гэтага часу ў памяці.
Бо менавіта такія святы, дзе паяднаныя даўніна і сучаснасць, – самыя душэўныя, кранальныя і запамінальныя. А запомнілася не толькі чароўная атмасфера з цудоўным канцэртам, гасціннасцю гаспадароў, майстар-класы ды забаўляльныя мерапрыемствы, зладжаныя арганізатарамі, але і знаёмства з майстрамі, магчымасць у літаральным сэнсе пакратаць гісторыю.
Я пераходзіла ад адной групы майстроў да другой. Фатагарафавала, размаўляла, распытвалася, слухала і запамінала. Нават пасядзела за кроснамі!
І яшчэ мне надзвычай пашанцавала, бо пазнаёмілася з вельмі цікавай жанчынай, якая фактычна стаяла ля вытокаў адраджэння ткацтва беларускага пояса. Гэта ўраджэнка вёскі Хатляны Уздзенскага раёна Вера Іванаўна Селівончык, больш вядомая як манахіня Васа.
Энтузіястка, якіх – пашукаць…
Мне вельмі хацелася сустрэцца з ёй яшчэ – вось зараз, асобна, але… Калі пачала шукаць інфармацыю ў сеціве, пабачыла гэтае: «Сумную навіну паведаміла ў сваім фэйсбуку мастацтвазнаўца Вольга Лабачэўская 19 ліпеня 2017 года: «Сёння пайшла з жыцця ВЕРА ІВАНАЎНА СЕЛІВОНЧЫК (манахіня ВАСА). Цяпер яе зямное жыццё склалася ў лічбы: 16.09.1953-19.07.2017.
Сябравала з ёй з 1981 года, з часоў сумеснай працы ў аддзеле мастацтвазнаўства Навукова-даследчай мастацка-эксперыментальнай лабараторыі (цяпер «Скарбніца»). Ездзілі разам у экспедыцыі па вывучэнні народнага мастацтва. Памятаю, неяк падлічылі, што ў вандроўках па Беларусі яна правяла амаль два гады свайго жыцця (за перыяд з 1980 па 1990). Вучылася ў аспірантуры па мастацтвазнаўстве ў Акадэміі мастацтва ў Міхася Раманюка…»
І ўжо не сустрэнемся… Не пагаворым… На памяць – толькі здымак, зроблены мною падчас свята-конкурсу, ды знятая з дыктафона нашая гутарка… А яшчэ гэты матэрыял – у памяць…
Крыху пазней – фрагмент нашай размовы ў 2014-м. А зараз – пра тое, што ж зрабіла манахіня Васа для таго, каб беларускія паясы – жылі.
У свой час Вера Селівончык скончыла Мінскае мастацкае вучылішча імя А.К.Глебава і Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут. Займалася даследваннем ткацтва і вышыўкі беларускага Падняпроўя. І яе вялікая заслуга ў тым, што яна не толькі збірала і вывучала паясы ды тэхнікі, але і сама з’яўлялася высокакваліфікаваным рэканструктарам.
Па сведчаннях калег, ёй удзячныя, апроч іншых, Нацыянальныя мастацкі і гістарычны музеі Рэспублікі Беларусь, Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту.
Самая ж значная яе спадчына – кнігі па ткацтве. Гэта сапраўды неацэнны скарб, рупліва сабраны і занатаваны. Такое ўжо не знікне, не страціцца…
І адна з самых значных і запатрабаваных кніг – «Беларускія народныя паясы», якая пабачыла свет якраз у 2014-м годзе. Аўтарам тут указана манахіня Васа (Селівончык). У кнізе сабраныя фотаздымкі 77 традыцыйных беларускіх паясоў з музеяў і 135 схемаў паясоў.
«Прыехала адраджаць царкву – і адрадзіла… паясы»
Як добра, што па даўнейшай журналісцкай завядзёнцы я не пазбаўляюся ад цэлай гары паперы, на якой – знятае з дыктафона. Нават калі гэта – 2014 год… Вось і зараз даволі хутка, на маё шчасце, адшукалася наша гутарка з Верай Селівончык. Прапаную яе фрагмент…
Вера Іванаўна, мне бібліятэкары вашы ўздзенскія сказалі, што вы тут адрадзілі беларускія паясы?!
Дзесьці ў 1995-ым я вярнулася ў Хатляны. Але не адраджаць паясы. Тут царква была занядбаная. Я прыехала адраджаць царкву. І так сталася, што маёй асобай зацікавіўся мясцовы аддзел культуры. У клубе прапанавалі арганізаваць гурток.
Спачатку заняліся саломкай. Тады купілі станочак невялікі, кросны такія. Я да таго часу сёе-тое ўмела, бо шмат гадоў працавала ў сістэме народных промыслаў. Пасля на паясы перайшлі. Два гады працавала там, займалася адраджэннем. А калі ад’язджала з Хатлянаў, знайшла Людмілу Курэйчык, яна працягвае справу (на здымку – разам. С.А.).
Дык а зараз вы – дзе?!
Я – адшэльніцай жыву ў вёсцы, у бацькоўскай хаце, але падтрымліваю сувязі з Хатлянскім клубам. Даю кансультацыі, сама іншы раз цікаўлюся, чым яны займаюцца. 9 гадоў так жыву.
Калі я працавала ў сістэме мастацкіх промыслаў, падрыхтавала матэрыял для кнігі «Ткацтва на дошчачах». А зараз у выдавецтве ляжыць кніга «Беларускія народныя паясы». Мяркую, што праз 2 месяцы павінна выйсці з друку.
Як працавала над кнігай, дык трэба было рабіць паясы. Усё, што напісала, трэба ж было рукамі паспрабаваць. Бывае, іншы раз людзі пытаюцца, просяць, дык раблю. Я і кніжку рыхтавала для таго, каб не забыцца. Бо прайшоў пэўны час… Умела рабіць, а тады гляджу – забылася.
А чаму ўвогуле вы звярнуліся менавіта да паясоў?
Давялося заняцца імі – па працы. Доўгі час ніхто за гэтую тэму не браўся. Тады паехалі мы ў Брэсцкую вобласць, Ганцавіцкі раён. Гэта быў, здаецца, 1982 год. І на той час – вялікае дзіва! Ткуць паясы – у кожнай хаце, у кожнай вёсцы!
Я тады па матэрыялах экспедыцыі напісала артыкул і пачала займацца паясамі. Спачатку ў тэорыі. А пасля зразумела, што гэта такая штука цікавая… Калі іх не робіш, дык фактычна нічога трапнага па тэме і не скажаш. Так я сама пачала вучыцца рабіць паясы…
А калі вы былі малой, дык ці засталі такое майстэрства ў сваёй вёсцы?
Так! Я нават застала той час, калі мая цётка вучылася вырабляць паясы. Яна была здатная да ўсяго гэтага рамяства. Хаця ткаць ужо не ткала. А паясы навучыла яе рабіць наша аднавяскоўка Ганна. Яна ўсіх вучыла, хто хацеў.
Я памятаю: ляжаць гэтыя паясы ў шуфлядзе. І ніводны не закончаны. У мяне гэта так засталося ў памяці… А калі ўжо сама пачала вырабляць паясы, цётка сказала: «Ты маю мару спраўдзіла». Гэты ўспамін дзяцінства да часу да пары хаваўся… Так што памяць пра майстэрства ткаць паясы ёсць яшчэ ў вёсцы…
Светлая вам памяць, Вера Іванаўна! Вы столькі зрабілі для адраджэння нашых традыцыйных беларускі паясоў… Упэўнена: усе, хто мае вашыя кнігі і карыстаецца імі, успамінаюць вас добрым словам… Як і тыя, поруч з кім вы жылі і працавалі…
Зразумела ж, тэма традыцыйных беларускіх паясоў фактычна невычэрпная. Таму распавядаць можна было б яшчэ доўга і шмат, але… Для першага разу, лічу, дастаткова.
На фота ж – уладальніца Гран-пры другога абласнога свята-конкурсу «Беларускі пояс» Галіна Бураўцова са Старадарожчыны.
А якім жа чынам старажытнае майстэрства нашых продкаў сягнула ў сучаснасць? Што засталося традыцыйным, а што сталася новым? Пра гэта чытайце ў наступным матэрыяле-гутарцы з адмысловай стваральніцай беларускіх паясоў і габеленаў Таццянай Мартынчык. А завітаем мы з вамі ў Чэрвеньскі цэнтр культуры і адпачынку. Сачыце за публікацыямі!
Фота з архіва аўтара і адкрытых інтэрнэт-крыніц.
