Архив постов: Красавіка 2018

Лячэнне астмы

Для бранхіяльнай астмы прымяняюцца дзве катэгорыі лекавых прэпаратаў: для неадкладнай дапамогі і купіравання вострых прыступаў удушша (яны эфектыўна здымаюць праявы хваробы, але не лечаць яе саму) і планавая базісная тэрапія (лечаць захворванне, перашкаджаюць з'яўленню прыступаў, але бескарысныя ў момант абвастрэння).

Яшчэ больш пра міфы ў шлюбным жыцці журналісту Слушна дацэнт кафедры клінічнай і кансультатыўнай псіхалогіі Інстытута псіхалогіі БДПУ імя. М. Танка, кандыдат псіхалагічных навук Сяргей Жарабцоў.

Да першых чатырох названых раней міфаў дадаем яшчэ чатыры.

Міф 5. Адносіны павінны быць адзін раз і на ўсё жыццё

Гэтая ўстаноўка вельмі прыгожа выглядае ў рамантычных фільмах, у якіх вяселле з'яўляецца хэпі-эндам. Што ж адбываецца далей, часта застаецца толькі здагадвацца. Людзі, якія ўпэўнены, што шлюб – гэта сувязь, якую немагчыма разарваць на працягу ўсяго жыцця, часта перастаюць старацца («Я і так ужо ў адносінах, навошта напружвацца»).

Міф 6. Мы пабудуем сям'ю, якая цалкам адрозніваецца ад бацькоўскай

Звычайна так кажуць людзі, якім не падабалася тое, як будаваліся ўзаемаадносіны ў сям'і іх бацькоў.

Міф 7. Наша сям'я павінна быць лепшай, за іншыя

Адсочванне старонак знаёмых у сацсетках: хто куды паехаў адпачываць, чаго дасягнуў, каму што падарылі на свята... Час панавання сацыяльных сетак дае добрую глебу для ўключэння пары ў гонку «фасадаў» (спроб даказаць суседзям, што жывуць лепш), дэманстрацыі ідэальных вобразаў. Бывае, на стварэнне гэтай бачнасці сыходзіць уся энергія мужа і жонкі - замест таго, каб накіраваць яе на падтрыманне ўласнай унутранай атмасферы.

Міф 8. Ёсць добрыя і дрэнныя ролі ў шлюбных адносінах

Нягледзячы на тое што мы лічым сябе людзьмі прагрэсіўных поглядаў, шмат у каго выклікае асуджэнне і здзіўленне, калі, напрыклад, хатнімі справамі займаецца мужчына, а асноўным здабытчыкам выступае жанчына.

Мужнасць быць сабой у адносінах

«Схаваны» характар ПІД – асноўная праблема на шляху ранняй дыягностыкі хваробы. Хоць менавіта ў гэтым выпадку ў чалавека з'яўляецца рэальны шанец на доўгае паўнавартаснае жыццё, як калі б ён не быў уладальнікам смяротна небяспечнай хваробы. Як распазнаць ПІД, куды звяртацца па дапамогу і якое лячэнне можа захаваць чалавеку жыццё – у нашым матэрыяле.

Што такое ПІД?

Першасныя імунадэфіцыты (ПІД) – група разнастайных (гетэрагенных) захворванняў, у аснове якіх знаходзяцца прыроджаныя, генетычна абумоўленыя дэфекты аднаго або некалькіх кампанентаў імуннай сістэмы, што значна павышае ўспрымальнасць арганізма да інфекцый. На сёння апісана больш за 200 разнавіднасцей ПІД.

ПІД прыводзіць да таго, што інфекцыі, напластоўваючыся адна на другую, становяцца прычынай развіцця цяжкіх хранічных хвароб, запаленчага паражэння ўнутраных органаў і тканак, утварэння злаякасных пухлін... Для людзей з дыягназам ПІД навакольны свет – у прамым сэнсе крыніца штохвіліннай небяспекі. Яны цалкам безабаронныя перад інфекцыямі, калі нават банальная прастуда можа абярнуцца грознымі ўскладненнямі.

Цяжкія формы першаснага імунадэфіцыту, як правіла, выяўляюцца адразу пасля нараджэння дзіцяці. У менш цяжкіх выпадках чалавек можа гадамі не здагадвацца пра сапраўдную прычыну сваіх частых і зацяжных хвароб.

У Беларусі, пачынаючы з 2006 года, дыягназ ПІД афіцыйна пацверджаны ў 349 чалавек. Але, улічваючы распаўсюджанасць першаснага імунадэфіцыту ў свеце, рэальная лічба блізкая да 2 тысяч. Адпаведна, пераважнай большасці людзей, якія пакутуюць ад першаснага імунадэфіцыту, дыягназ дакладна не ўстаноўлены, яны не атрымліваюць неабходнага лячэння.

Прыкметы, якія сведчаць пра імунную недастатковасць

Нягледзячы на тое, што ў ПІД няма ўнікальных адметных рысаў, існуе 12 прыкмет, якія паказваюць на неабходнасць праверкі функцыянавання імуннай сістэмы.

Да іх адносяцца:

1. Пяць і больш атытаў у год у дзяцей і два атыты ў год у дарослы;
2. Два і больш цяжкіх сінусіта ў год;
3. Лячэнне антыбіётыкамі на працягу 2-х і больш месяцаў без эфекту альбо з нязначнымі паляпшэннямі ў стане здароўя; паўторная неабходнасць лячыць інфекцыі антыбактэрыяльнымі прэпаратамі ўнутравенна;
4. Дзве і больш пнеўманіі ў год альбо адна пнеўманія ў год на працягу 2 гадоў запар;
5. Дэфіцыт росту і вагі і/ці хранічная дыярэя са стратай вагі;
6. Паўторныя глыбокія абсцэсы скуры або ўнутраных органаў;
7. Пастаянная малочніца ў роце або грыбковыя захворванні скуры;
8. Інфекцыі, выкліканыя атыповымі мікраарганізмамі (пнеўмацыста, мікабактэрый, плесневыя грыбкі);
9. Дзве і больш генералізаваныя інфекцыі (менінгіт, сэпсіс, астэаміэліт, сэптычны артрыт);
10. Пацверджаны дыягназ захворвання з аутаімунным механізмам;
11. Цяжкія ўскладненні пры вакцынацыі аслабленыя жывымі вакцынамі;;
12. Выпадак ПІД або раннія смерці ад інфекцый у коле блізкіх сваякоў;

Калі хаця б 2 прыкметы з пералічаных супалі ў вас, трэба абавязкова пагаварыць з урачом пра неабходнасць далейшых абследаванняў на наяўнасць першаснага імунадэфіцыту.

Абследаванне і дыягностыка ПІД

Калі ваша амбулаторная карта з-за частых, працяглых прастудных і інфекцыйных захворванняў больш падобная да поўнага збору твораў класіка рускай літаратуры («сімптом цэглы») – гэта нагода непакоіцца пра функцыянальны стан вашай імуннай сістэмы. Накіраванне на абследаванне можа выпісаць участковы ўрач – педыятр або тэрапеўт. Часцей за ўсё менавіта ён першым заўважае магчымыя праблемы збоку імуннай сістэмы.

Стартавая лабараторная дыягностыка ПІД звычайна ўключае:

• Агульны аналіз крыві з абавязковым ручным падлікам лейкацытарнай формулы!
• Колькаснае вызначэнне ў сываратцы крыві ўзроўняў імунаглабулінаў: Ig G, Ig A, Ig M, у некаторых выпадках – Ig E.
• Разгорнутая імунаграма (вызначэнне субпапуляцыі лімфацытаў, з якіх найбольш значныя для дыягностыкі ПІД CD3 +, CD4 +, CD8 +, CD4 +/CD8 +, CD19 +, CD3-CD16 +, C3-C4-кампаненты камлементу і інш.

Найбольш яркая прыкмета наяўнасці першаснай імуннай недастатковасці – ўстойлівыя змены ў імунаграме.

У гэтым выпадку патрабуецца кансультацыя імунолага і напраўленне, пры неабходнасці, у РНПЦ дзіцячай анкалогіі, гематалогіі і імуналогіі (Мінскі раён) або ў РНПЦ радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека (Гомель). Па выніках ацэнкі геному ў лабараторыі малекулярна-генетычных даследаванняў дыягназ ПІД можа быць дакладна пацверджаны або абвергнуты, а таксама вызначана месца парушэння імуннай абароны (клетачнае або гумаральнае звяно) і тып мутацыі, якая выклікала захворванне.

Лячэнне першаснага імунадэфіцыту

Дыягназ ПІД не з'яўляецца «прысудам» пры ўмове своечасова пачатага лячэння. Але трэба звыкнуцца з думкай, што тэрапія – пажыццёвая.

Цяпер ва ўсім свеце, і ў Беларусі ў тым ліку, выкарыстоўваюцца два віды лячэння першаснай імуннай недастатковасці. Найбольш распаўсюджаная замяшчальная тэрапія донарскім імунаглабулінам.

У рэдкіх выпадках пры цяжкіх формах ПІД ужываецца радыкальны метад лячэння: трансплантацыя касцявога мозгу. Сёння ў нашай краіне больш за 20 дзяцей паспяхова прайшлі праз падобную складаную аперацыю. А гэта значыць, выратавана больш за 20 маленькіх – неацэнных – жыццяў.

Абодва віды лячэння, праведзеныя своечасова, дазваляюць людзям з ПІД нармальна жыць і працаваць, вучыцца і развівацца, займацца спортам і ствараць сем'і.

З першых вуснаў

«Хацелі як лепш, а атрымалася як заўсёды». Парадаксальна, але так бывае, калі мы на разрыў імкнемся палепшыць адносіны і падагнаць іх пад нейкі ўмоўны ідэал. Прычым, адкуль ён узяўся ў нашай галаве і ці сапраўды магчыма быць шчаслівымі, ідучы па такой схеме, мала хто задумваецца.

Якія ж міфы пра сямейнае жыццё могуць шкодзіць нам?

Пра гэта журналісту партала 24health.by распавёў Сяргей Жарабцоў, намеснік дырэктара Інстытута псіхалогіі БДПУ імя. М. Танка, кандыдат псіхалагічных навук, дацэнт.

Міф 1. Для працяглых адносін неабходна быць ва ўсім падобнымі.

Псіхалагічная сумяшчальнасць разглядаецца з пункту гледжання двух падыходаў. Першы звязаны з прынцыпам падабенства. А другі – адрознення.

Міф 2. Трэба праводзіць разам як мага больш часу.

Вядома, добра, калі ў мужа і жонкі ёсць такое жаданне. Але калі гэта не так, не значыць, што адносіны дрэнныя.

Міф 3. Мы можам стаць адзін для аднаго ўсім светам. Нам не патрэбныя іншыя людзі.

Шмат у каго, асабліва маладых, мужа і жонкі ёсць ілюзія, што «я змагу сабою задаволіць усе патрэбы ва ўзаемаадносінах свайго партнёра». Калі раптам яны разумеюць, што іх каханыя могуць з кімсьці жартаваць або добра бавіць час (гаворка не пра здраду), то гэта насцярожвае іх.  

Міф 4. Адносіны павінны заўсёды быць такімі ж, як былі ў самым пачатку. Інакш яны няўдалыя.

Адносіны – гэта працэс. Яны могуць змяняцца, ператварацца і ніколі не будуць такімі, як раней. Але гэта не значыць, што яны не будуць добрыя.

Адносіны – прыгода з невядомым фіналам

Журналіст інфармацыйнага партала 24health.by сустрэлася з экспертам у галіне алергалогіі, загадчыкам алергалагічнага аддзялення 4-й дзіцячай клінічнай бальніцы г. Мінска, галоўным пазаштатным дзіцячым алерголагам Міністэрства аховы здароўя, к.м.н. Дзмітрыем Бузой, каб атрымаць самую важную і неабходную інфармацыю.

Пухір пухіру не роўны

Крапіўніца – гэта вострая алергічная рэакцыя арганізма на раздражняльнік, якую вылучае з'яўленне на целе пухіроў, што свярбяць.

«Не дзіва!», – можаце падумаць вы. Ад камарыных укусаў таксама зуд і пухіры. Такая «крапіўніца» раз 10 за лета здараецца... І не будзеце мець рацыю.

Ні ўкус казуркі, ні апёк ад крапівы (дзякуючы якой, дарэчы, крапіўніца і атрымала сваю назву – за падабенства праявы рэакцыі) да алергічных захворванняў дачынення не маюць. Калі пухір ўзнікае толькі ў месцы ўкусу ці кантакту з раслінай – гэта мясцовая таксічная рэакцыя скуры на раздражняльнік. Яна даволі хутка праходзіць сама па сабе альбо пры дапамозе мясцовай тэрапіі (содавых прымочак або супрацьалергічных мазей).

Вострая крапіўніца, наадварот, адрозніваецца генералізаванай рэакцыяй, г.зн. пасля кантакту з алергенам пухіры з'яўляюцца па ўсім целе.

Такім чынам, ёсць 2 асноўныя прыкметы, якія характарызуюць вострую крапіўніцу:

1. З'яўленне пухіроў.

Часам высыпанні выяўляюцца не генералізавана (г.зн. па ўсім целе), а лакальна. Тыповая лакалізацыя пухіроў – тулава, твар, радзей – рукі, ногі. У некаторых выпадках «дастаецца» і слізістым: вадзяністыя пухіры выступаюць на вуснах, языку, мяккім паднябенні і гартані. Групіруюцца высыпанні кучна і схільныя да зліцця.

У залежнасці ад ступені выяўленасці алергічнай рэакцыі пухіры самі па сабе бясследна знікаюць ужо праз некалькі хвілін, але могуць захоўвацца да сутак. Часам крапіўніца можа даваць рэцыдыў некалькі дзён і нават тыдняў.

2. Наяўнасць свербу.

Нароўні з пухірамі, сверб – ключавая адметная прыкмета крапіўніцы. Ён бывае настолькі нясцерпным, што літаральна пазбаўляе чалавека спакою. Нават калі востры прыступ крапіўніцы хутка праходзіць або паспяхова здымаецца лекамі і ад пухіроў нічога не застаецца, глыбокія драпіны яшчэ доўга нагадваюць пра перажытае. У практыцы Дзмітрыя Бузы такія выпадкі – звычайны.

Абпаліўшыся на малацэ – дзьмі на ваду. Прычыны крапіўніцы

Паколькі крапіўніца – гэта алергічная рэакцыя, справакаваць яе можа што заўгодна. Але ў пераважнай большасці выпадкаў прычынай служаць 3 найбольш распаўсюджаныя раздражняльнікі.

1. Харчовыя алергены.

Самая шырокая група алергічных правакатараў. Найбольш алергізуючае ўздзеянне сярод харчовых прадуктаў маюць:

• малако;
• яйкі;
• арэхі;
• таматы;
• вэнджаніна;
• морапрадукты;
• шакалад;
• бабовыя;
• цытрусавыя.

Калі чалавек пакутуе ад класічнай харчовай алергіі па тыпу крапіўніцы, дыягназ пацверджаны, раздражняльнік вызначаны і не выклікае сумненняў, рэакцыю ў яго можа выклікаць любы кантакт з мінімальнай дозай алергену. Напрыклад, нават кропля малака, якая патрапіла на скуру чалавека, які пакутуе ад алергіі да бялку малака, правакуе з'яўленне пухіроў.

Цікава ведаць: Папулярныя шакаладныя дражэ M&M's, як вядома, вырабляюцца ў некалькіх варыяцыях, у прыватнасці, з арэхамі і без. У свой час дзеці з алергіяй на арахіс (самы моцны алерген сярод арэхаў), сталі выдаваць рэакцыю на любімыя цукеркі, якія не ўтрымлівалі «шкоднага» начыння. Пасля доўгіх разглядаў высветлілася, што абодва варыянты прысмакаў (з арэхамі і без) вырабляліся на адной вытворчай лініі. Адпаведна, мікрачасціцы арахісу, як прынята казаць, – сляды, маглі патрапіць у «чыстыя» цукеркі. З тых часоў на ўпакоўках прадуктаў, вырабленых на адной вытворчай лініі з прадуктамі, у склад якіх уваходзяць інгрэдыенты, якія выклікаюць рэакцыю, сталі пазначаць папераджальны надпіс: «Можа ўтрымліваць сляды арахісу/малочных прадуктаў/глютэну...».

Тут варта зрабіць акцэнт. Калі вострай крапіўніцай скончыўся, напрыклад, перакус «штучным» памідорам, але ён паспяхова купіраваўся антыгістаміннымі прэпаратамі і больш не паўтараўся, гэта не падстава лічыць, што ўсе таматы – зло. Як і не падстава здаваць разнастайныя і шматлікія аналізы ў пошуках галоўнага «злачынцы» – канкрэтнага хімічнага дадатку.

Хімічныя кампаненты як такія не з'яўляюцца алергенамі. Гэта толькі фактары, якія запускаюць рэакцыю. Алергалагічныя тэсты робяць на харчовыя прадукты, а не на хімічныя дадаткі, якія выкарыстоўваюцца для іх вытворчасці.

2. Лекавыя прэпараты.

Прыкладна кожная 5-я ахвяра вострай крапіўніцы пакутуе ад гэтай групы правакацыйных фактараў. Сярод іх таксама ёсць свой рэйтынг лідараў:

• Антыбіётыкі.
• Несцероідныя супрацьзапаленчыя сродкі (тыпу ібупрафену).
• Ёдкантрасныя рэчывы (г. зн. прэпараты, якія ўтрымліваюць ёд).
• Вітаміны (асабліва групы В).

Медыкаментозная алергія па тыпу крапіўніцы – той самы выпадак, калі не лішне паўтарыць: лекі прымаць трэба выключна па рэкамендацыі ўрача, строга выконваючы прапісаную ім схему лячэння і дазіроўку прэпарата.

Дзе вытокі?

Радаўніца – старажытная традыцыя, якая ўзнікла на нашай тэрыторыі яшчэ да з’яўлення беларусаў як народу.

Нягледзячы на тое, што Радаўніца – паганскі абрад, ён захаваўся ў народнай традыцыі і пасля прыходу хрысціянства.

Дарэчы, ў розных рэгіёнах гэты дзень называюць па-свойму – Радаўніца, Радуніца, Радуніцкія Дзяды, Провады, Могілкі.

Як і навошта адзначалі Радаўніцу

Дакладных звестак пра тое, што рабілі ў гэты дзень нашы продкі ў дахрысціянскія часы, няма з-за амаль поўнай адсутнасці пісьмовых крыніц.

Трызна – гэта своеасаблівае паднашэнне памерлым ад жывых. Падчас яе сем’і збіраліся над магіламі блізкіх і ладзілі там застолле, якое суправаджалася спевамі, танцамі і паленнем вогнішчаў.

Сучасныя традыцыі

Па словах Сяргея Грунтова, святкаванне Радаўніцы ў сучаснай Беларусі – гэта вынік нацыятворчага працэсу, які зрабіў агульнанацыянальным днём памінання памерлых другі аўторак пасля Вялікадня. Але на тэрыторыі краіны існуе даволі шмат лакальных традыцый і памінальных дзён.

Радаўніца – гэта свята ці дзень жалобы?

Пра паходжанне назвы гэтага дня існуюць розныя меракаванні, але няма агульнага. Так, прыхільнікі праваслаўнага пункту гледжання выводзяць яе ад слова «радавацца». Прычым радасць яны звязваюць з Вялікаднем і чаканнем будучага ўз’яднання ўсіх памерлых. Па іншай тэорыі слова «Радаўніца» мае балцкія карані і адпавядае, напрыклад, літоўскаму слову rauda – «галашэнне».  

Радаўніца ў Беларусі – заўсёды выхадны дзень, у той час як у суседніх Расіі і Украіне яна не ўключана ў каляндар дзяржаўных святаў. Выхадным зазвычай з’яўляецца і папярэдні панядзелкак. Многія беларускія сем’і карыстаюцца гэтай магчымасцю, каб сабрацца разам на малой радзіме.

Сапраўды, боль пры вострым захворванні можа быць такі, што белы свет становіцца не мілы: ні глынуць, ні ўздыхнуць, ні рота раскрыць ... Але не ўсякая боль у горле звязаная з ангінай. Як ні водная ангіна, калі паставіцца да яе легкадумна, не пройдзе для арганізма бясследна.

У гутарцы з журналістам інфармацыйнага партала Слушна урач-отарыналарынголаг вышэйшай кваліфікацыйнай катэгорыі, намеснік галоўнага ўрача па медыцынскай частцы 3-й дзіцячай клінічнай бальніцы г. Мінска Алег Мазанік разбіў 5 самых распаўсюджаных міфаў і здагадак, якія ходзяць вакол ангіны.

1. Калі забалела горла, значыць гэта ангіна.

А вось і не. Горла можа балець не толькі пры ангіне (у оталарынгалогіі правільная назва – востры танзіліт), але і пры вострых рэспіраторных інфекцыях (ВРІ), якія, між іншым, здараюцца значна часцей. Пры вострым танзіліце хваробатворныя мікробы атакуюць паднябенныя міндаліны і правакуюць у іх запаленчы працэс. Адпаведна, і боль лакалізаваны пераважна ў месцы іх размяшчэння. Пры ВРІ запаляецца ўся слізістая абалонка глоткі, у большай ступені – задняя сценка (так званы фарынгіт). Адсюль адчуванне, што баліць усё горла.

2. Падхапіць ангіну можна толькі пры вельмі цесным кантакце з хворым чалавекам.

Усё залежыць ад стану імунітэту канкрэтнага чалавека. Можна выстаяць перад інфекцыяй, маючы вельмі цесны кантакт з хворым (напрыклад, пры пацалунку). А можна захварэць, усяго толькі пабываўшы з ім у адным памяшканні і ўдыхнуўшы заражанага паветра. Паколькі інфекцыя перадаецца паветрана-кропельным шляхам, крыніцай заражэння могуць быць таксама прадукты харчавання, сталовыя прыборы, прадметы асабістай гігіены (ручнікі, насавыя хусткі і г.д.), дзе аказаліся хваробатворныя мікробы. У выпадку хваробы важна арганізаваць свой побыт так, каб не перадаваць інфекцыю, як эстафетную палачку: кубкі-талеркі, лыжкі-відэльцы, ручнікі, пасцельная бялізна павінны быць «імянныя».

3. Пры ангіне неабавязкова «атручваць» сябе антыбіётыкамі. Паласканняў горла і гамеапатыі дастаткова.

Гэта няпраўда. У выпадку з ангінай «атручваюць» арганізм не антыбактэрыяльныя прэпараты, а прамаруджванне, недаацэнка сур'ёзнасці захворвання з-за магчымых ускладненняў і, як вынік, спробы лячыць хваробу тым, чым вылечыць яе нельга. Няма такіх вялікіх сродкаў, якія дазволілі б паласканнем або змазваннем ліквідаваць востры танзіліт (ангіну) або абвастрэнне хранічнага.

Але паласкаць горла пры ангіне, безумоўна, трэба. Гэтая працэдура добрая ў якасці дадатковай, паколькі паскарае працэс выздараўлення. Але браць яе за аснову лячэння нельга. Размнажэнне бактэрый адбываецца ў тканках паднябенных міндалін, куды растворы для паласкання ці спрэі пракрасціся не могуць. Без антыбіётыкаў проста не абысціся, тут іх роля незаменная. Прычым аптымальны антыбактэрыяльны прэпарат павінен прызначыць толькі ўрач-отарыналарынголаг грунтуючыся на выніках аналізу мазка з глоткі на вызначэнне ўзбуджальніка інфекцыі.

4. Лепшая прафілактыка ангіны – выдаленне міндалін

Няма ніякай неабходнасці бегчы наперадзе цягніка. Паднябенныя міндаліны выконваюць мясцовую бар'ерную функцыю, заступаюць дарогу «шкодным» вірусам і бактэрыям. Першы ўдар яны прымаюць на сябе, таму ВРІ часта суправаджаюцца болямі ў горле.

Выдаляць гланды не трэба нават пры кампенсаваным хранічным танзіліце – функцыя абароны ў іх па-ранейшаму працуе.

5. Гланды выдаляць ні ў якім разе нельга, стане толькі горш.

Падобнае сцвярджэнне неправамернае, калі гаворка ідзе пра сапраўдную дэкампенсаваную форму танзіліту. У гэтым выпадку абарончыя здольнасці міндалін губляюцца, яны перастаюць ахоўваць арганізм ад інфекцый і самі становяцца крыніцамі захворванняў. Прычым «б'юць» па самых важных органах і сістэмах: сэрцу, лёгкіх, нырках, суставах…

Яшчэ адзін роднасны міф: калі выдаліць міндаліны, інфекцыя будзе «спускацца ўніз». На самай справе паднябенныя міндаліны – адносна невялікі элемент ахоўнай імуннай сістэмы глоткі, які іграе далёка не асноўную ролю ў абароне ад сыходных запаленчых працэсаў.