Сэлфхарм (цяга да самапашкоджання) становіцца праблемай у сучасным свеце. Колькасць людзей, якія наносяць сабе фізічную шкоду, каб пазбавіцца ад душэўных пакут, няўхільна расце. Часцей за ўсё такія паводзіны пачынаюцца ў падлеткавым узросце, але калі з гэтым не працаваць, можа стаць дэструктыўнай звычкай ў дарослым жыцці.
Чаму людзі звяртаюцца да такога спосабу вырашаць унутраны канфлікт? Што можа быць альтэрнатывай? Як паводзіць сябе блізкім? Разбіраем тэму з псіхолагам, суіцыдолагам Юліяй Мяцеліцай.
Чаму гэта адбываецца
Калі чалавек наносіць самапашкоджанні, гэта гаворыць пра яго моцны ўнутраны боль і адзіноту. Такім чынам ён выносіць боль вонкі, таму што не ведае іншага выйсця, тлумачыць Юлія Мяцеліца.
— Карані такіх паводзін ляжаць у выхаванні. У нас прынята казаць дзецям: нельга плакаць, нельга капрызіць, нічога нельга. І ў выніку вырастае чалавек, які не мае права на выказванне эмоцый, не ўмее гэта рабіць, збірае ўсё ўнутры. І ў нейкі момант псіхіка не вытрымлівае.
Анатомія душы. Як дапамагчы чалавеку перажыць гора
Да ўстойлівых унутраных пакут могуць прывесці сістэматычныя прыніжэнні: фізічны, сэксуальны і псіхалагічны гвалт. Абцяжарвае сітуацыю тое, што чалавек не звяртаецца па дапамогу.
Таксама сэлфхарм можа быць сімптомам розных псіхічных захворванняў, у тым ліку посттраўматычнага стрэсавага засмучэння.
Віды сэлфхарму
Існуе мноства спосабаў самапашкоджанняў. Найбольш распаўсюджаныя:
- нанясенне ранак, драпін, парэзаў
- прычыненне болю з дапамогай удараў, ушыбаў
- нанясенне апёкаў: тушэнне цыгарэт і іншых падпаленых прадметаў аб сваю скуру
- вырыванне валасоў на галаве і целе (трыхаціламанія)
- нанясенне татуіровак з мэтай выпрабаваць боль
- скачкі з вышыні
- свядомае пазбаўленне сябе ежы і вады
- свядомае рэгулярнае ўжыванне алкаголю, моцных рэчываў, якія аказваюць ап'яняльны эфект
Якія замяшчальныя паводзіны магчымыя
Галоўным чынам лячэнне сэлфхарму зводзіцца да пошуку альтэрнатыўных паводзін, замене небяспечных практык на больш сацыяльна прымальныя і нетраўматычныя.
— Многія спецыялісты рэкамендуюць пацыентам, да прыкладу, насіць гумку на руках і пстрыкаць ёю, калі з'яўляецца жаданне нашкодзіць сабе, каб пераключыцца, — тлумачыць спецыяліст. — Можна крычаць у падушку, ірваць паперу, прымаць халодны душ або апускаць твар у таз з халоднай вадой. Але, нажаль, гэта не ўніверсальныя парады, усё вельмі індывідуальна, кожнаму трэба шукаць свой від, які будзе замяшчаць паводзіны.
З пекла ў рай і назад. Як жыць з біпалярным расстройствам
Да прыкладу, адна кліентка, якая шкодзіла сабе тым, што тушыла недакуркі аб скуру, знайшла такое выйсце: у момант прыступаў яна сыходзіць у лес і ламае там кусты, галінкі дрэў, — прыводзіць прыклады з практыкі Юлія Мяцеліца.
Іншай дзяўчыне дапамагае сям'я: усе ўжо ведаюць, што ў стрэсе яна здольная на сэлфхарм, і пачынаюць пераконваць яе не рабіць гэтага. Але гэта не абараняе на 100%, паколькі дзяўчына не заўсёды ў асяроддзі блізкіх. Хтосьці можа і не знайсці сваіх замяшчальных паводзін, таму што насамрэч не жадае пазбавіцца ад гэтай звычкі. Бываюць выпадкі, калі альтэрнатыва не менш дэструктыўная.
— У маёй практыцы быў выпадак, калі малады чалавек замяніў самапашкоджанні на алкаголь. Па ягоных словах, ён адчуваў: калі не вып'е, то нешта з сабой зробіць. Але гэта непрыдатная альтэрнатыва: наступствы алкаголю таксама могуць быць небяспечнымі.
За сэлфхармам могуць стаяць пачуцці аўтаагрэсіі, адзіноты, віны. Разумеючы гэта, можна шукаць шляхі дапамогі і альтэрнатыўных паводзін. Напрыклад, калі дамінуе агрэсія, трэба выплюхнуць яе ў навакольны свет (рваць паперу, біць падушкі і інш.). Калі адзінота — ісці па дапамогу да сяброў, спецыялістаў. Найбольш складаныя выпадкі, калі ў аснове ляжыць самапакаранне за віну.
— Віна — часты спадарожнік сэлфхарму, — тлумачыць псіхолаг. — Чалавек вінаваціць ва ўсім сябе, хаця на гэта няма ніякіх падстаў. Трэба разумець, што паталагічнае пачуццё віны нам заўсёды кімсьці прыўнесена. Калі віна наша, мы яе ўсведамляем і не заганяемся, бо можам выправіць. А вось з прыўнесенай віной справіцца складаней, бо яна, як правіла, сфарміравана сістэматычнымі абвінавачаннямі з боку значных блізкіх.
Напрыклад, пастаяннымі бацькоўскімі папрокамі, абразамі. «Калі мама/тата/старэйшы брат мне такое кажуць, што ж скажуць іншыя?» —думаюць такія падлеткі. Так фарміруецца пачуццё віны, няўпэўненасці, боязі прад'яўляць сябе свету. «Скажы свінні, што ён сабака, і на соты раз ён загаўкае» — гэта грубае параўнанне, але яно добра ілюструе праблему. Калі дзіця ўвесь час атрымлівае такія сігналы ад блізкага асяроддзя, то пачынае верыць, што ён дрэнны, няёмкі, што без яго ўсім стане лепш. І яго будзе складана ў гэтым пераканаць. Спатрэбіцца працяглая тэрапія.
Яшчэ адна праблема ў тым, што сэлфхарм у многіх адбываецца неўсвядомлена.
— «Раптам узнікла жаданне, і я ўжо ў лужыне крыві» — такое часта даводзіцца чуць ад пацыентаў, — расказвае Юлія Мяцеліца. — І такія сітуацыі найбольш небяспечныя, таму што могуць скончыцца ненаўмысным суіцыдам. З дадзенымі выпадкамі працаваць складаней.
Таму асноўная парада — дзяліцца сваёй праблемай з тым, каму давяраеце, і звяртацца за дапамогай да псіхолага, псіхатэрапеўта, якія дапамогуць зразумець прычыну, знайсці замяшчальныя паводзіны і разабрацца з пачуццямі.
— Такіх пацыентаў адрознівае няўменне казаць пра пачуцці, распазнаваць іх і дзяліцца імі. Гэтаму трэба вучыцца, каб не трымаць усё ў сабе, — адзначае Юлія Мяцеліца.
Не трымайце ў сабе! Псіхатэрапеўты пра тое, як аднавіць псіхіку пасля шоку (+ВІДЭА)
Некаторыя спецыялісты раяць такім пацыентам весці дзённік: запісваць выгляд самапашкоджанняў; падзеі, якія выклікаюць жаданне прычыніць сабе шкоду; выгады, якія даюць самапашкоджанні; від альтэрнатыўных паводзін.
— Гэты метад можа спрацаваць, калі ў чалавека ёсць шчырае жаданне выкараніць звычку. Усе тэрапеўтычныя метады працуюць толькі тады, калі людзі самі жадаюць вырашыць сваю праблему. Але гэтае жаданне ёсць далёка не ва ўсіх. Некаторыя звяртаюцца за дапамогай, каб іх пашкадавалі, каб выгаварыцца, але пры гэтым працягваюць сваю практыку, маўляў «а рукі зажывуць, не хвалюйцеся». Але трэба разумець, што ў нейкі момант рукі ўжо не могуць зажыць, бо рэгенерацыя нашых клетак не бясконцая. Таму трэба ўсё ж нацэліцца на пошук бяспечных паводзін. Альтэрнатыву заўсёды можна знайсці, калі шукаць, — упэўнена псіхолаг.
Як паводзіць сябе блізкім
Ад паводзінаў асяроддзя залежыць многае.
— Уявіце, наколькі чалавек пакутуе, раз сам сябе гатовы знішчаць, наколькі ў яго зашкальвае ўзровень унутранага болю, што ён сам сабе наносіць калецтвы. Таму яму патрэбна дапамога, а не асуджэнне, — падкрэслівае спецыяліст. — Ніякіх падазроных поглядаў, якія асуджаюць слоў, крытыкі. Наадварот: быць максімальна разумелымі і прымаючымі.
Часта блізкія, нават заўважаючы пашкоджанні на целе роднага чалавека, вельмі холадна рэагуюць на гэта ці робяць выгляд, што нічога не адбылося. Гэта не правільна. Трэба абавязкова казаць пра гэта і задаваць пытанні:
— Адкуль гэта?
—Што з табой адбываецца?
— Як ты сябе адчуваеш?
Асабліва важнае апошняе пытанне. Яно практычна ніколі не гучыць у нашым грамадстве. І калі мы жадаем дапамагчы блізкім спраўляцца з унутранымі праблемамі, трэба завучыць яго і практыкаваць.
Як правіла, сэлфхарм з'яўляецца ў падлеткавым узросце. Якія прыкметы могуць падказаць дарослым, што з дзіцем нешта не так? Юлія Мяцеліца пералічыла асноўныя:
- Часта з'яўляюцца драпіны ці парэзы, якія нельга растлумачыць гульнёй з жывёламі ці дваровымі траўмамі.
- Пачынае не да месца і не па сезоне насіць адзенне з доўгімі рукавамі (спрабуе закрыць парэзы на руках).
- Наяўнасць крыві на адзенні, бялізну ці ложку.
- Замыкаецца ў сабе: напрыклад, быў актыўным і раптам перастаў выходзіць з пакоя, маўчыць, дрэнна спіць
— Сёння дзякуючы тэхнічнаму і сацыяльнаму прагрэсу ў нас з'явілася больш часу і рэсурсаў, але мы накіраваны кожны на сябе, і ад гэтага вар'яцка самотныя. Стала больш камфортных умоў, але менш чалавечага цяпла. А без яго чалавек пакутуе — кожны па-свойму. Таму хацелася б параіць быць уважлівымі да сваіх дзяцей і блізкіх. Увага — гэта не кантроль і навучэнне, а любоў, давер і прыняцце, — падкрэслівае псіхолаг.
Фота носяць ілюстрацыйны характар. З адкрытых крыніц.
