Блізняты сустракаюцца не так ужо і часта і заўсёды выклікаюць цікаўнасць. Старажытныя людзі ставіліся да іх адначасова з глыбокай пашанай і жахам: бо ім было незразумела, як маглі з'явіцца на свет два абсалютна аднолькавых чалавека. Лічылася, што тут не абышлося без умяшання тагасветных сіл. І невядома, добрыя гэта сілы ці ліхія. А калі ліхія, то ці не наклічуць нованароджаныя блізняты бяды і няшчасце на ўвесь род?
Тэма блізнят у апошнія гады ўсё больш і больш прываблівае ўвагу навукоўцаў самых розных спецыяльнасцяў: медыкаў, біёлагаў, псіхолагаў, дэмографаў. Для псіхолагаў блізняты з’яўляюцца шырокім аб’ектам вывучэння, які дазваляе пранікаць у таямніцы чалавечай псіхікі. За апошняе паўстагоддзе ў некаторых краінах доля двайняшак павялічылася амаль у два разы ў працэнтах да агульнай колькасці родаў, а трайняшак нават у сем разоў.
На думку даследчыкаў існуюць тры асноўныя прычыны. Па-першае, жанчыны нараджаюць дзяцей ў больш познім узросце, калі магчымасць зачаць блізнят нашмат вышэйшая па фізіялагічных прычынах. Па-другое, атрымала распаўсюджванне практыка лячэння жаночай бясплоднасці гарманальнымі прэпаратамі. Уплываюць на нараджальнасць блізнят і розныя мадыфікацыі штучнага апладнення.
Каго раней лічылі блізнятамі? Зразумела, перш за ўсё, тых немаўлят, якія з'яўляліся на свет непасрэдна адзін за другім, падчас адных родаў. Але не толькі. Напрыклад, у некаторых мясцовасцях да блізнят адносілі тых, хто нарадзіўся ў адзін і той жа дзень тыдня, у адну каляндарную дату года, ці ж дзеці проста моцна былі падобныя адзін да аднаго не толькі знешнасцю, але і паводзінамі.
Сярод блізнят адзначаюцца наглядныя феномены – адзін з іх ляўшун, а другі – праўшун. Выказваюцца гіпотэзы, што кожны ляўшун сярод адзіночак з’яўляецца адным з выжыўшых блізнят. Таксама ў блізнят часта сустракаецца сіметрычнае размяшчэнне радзімак на целе.
Блізняты і народныя вераванні
У народных уяўленнях часам нараджэнне блізнят было няшчасцем і нават карай. У гэтым выпадку зыходзілі з забабонаў пра тое, што нараджэнне блізнят нясе ў сабе няшчасце ўсёй сям'і, і нават усяму паселішчу. Гэта звязвалі з божай карай за грахі ці з ганьбай жанчыны, якую ўспрымалі як няверную жонку, альбо парушаючую табу на інтымныя стасункі напярэдадні і падчас вялікіх гадавых святаў, альбо яна прагнала з хаты жабрака.
Калі нараджэнне блізнятаў успрымалася негатыўна, то адразу пасля нараджэння блізнят ім і іх маці трэба было прайсці асаблівыя абрады, якія нібыта павінны былі ачысціць іх ад уздзеяння злыдухаў. Але бывалі выпадкі, калі няшчаснае сямейства назаўжды выганялі з вёскі, асабліва калі нараджэнне блізнят супадала з пачаткам якога-небудзь стыхійнага бедства: засухі, паводкі, эпідэміі.
Так, у многіх вёсках Палесся лічылі, што двайняты з’яўляюцца ў выніку іх зачацця ў памінальныя дні, калі забаронена шлюбная блізкасць, альбо нават ад таго, што муж і жонка адначасова выцерліся адным ручніком, альбо што цяжарная жанчына прагнала падарожнага старца.
У некаторых рэгіёнах лічылі, што калі нарадзіліся блізняты, то неўзабаве памрэ іх маці ці бацька. Месцамі такая прымхлівасць звязвалася з каляндарнай датай. Калі нараджэнне адбылося ў цотнае чысло, то дзетак чакаў шчаслівы лёс, а калі ў няцотны дзень народзяцца дзяўчынка і хлопчык, то нехта з іх памрэ. На Брэстчыне нават і цяпер кажуць: калі нарадзіліся хлопчык і дзяўчынка, то яны памруць, але калі два хлопчыкі, ці дзве дзяўчынкі, то яны будуць жыць доўга і шчасліва.
Апроч таго, было шырока распаўсюджана павер'е, што ў такіх дзяцей агульны лёс і агульная душа, і таму ўводзіліся забароны на прысутнасць другога блізнюка на вяселлі першага, а іншага -- на пахаванні і памінках. Так, падчас пахавання аднаго з блізнюкоў, другі павінен быў адпусціць сваю родную душу. Дзеля такога выпадку існаваў спецыяльны абрад, які разрываў цесныя сувязі паміж блізнятамі. Трэба было сякерай рассекчы на ганку манету, і палову, якая ўпала на двор, пакласці ў магілу, а другую аднесці ў хату і пільна захоўваць.
Апроч таго, блізнят лічылі звязанымі з адмоўнай семантыкай лічбы два. Цяжарнай жанчыне, каб не нарадзілася двойня, забаранялася есці здвоеныя плады і яйкі з двума жаўткамі.
На Віцебшчыне існавала павер’е: калі на полі выяўляўся «спарыш» (сімвал плоднасці, двайное зерне ці двайны колас), то трэба чакаць ў доме нараджэння двойні. Але калі такі «спарыш» аддаць авечцы, то блізняты народзяцца ў яе, а ў гаспадароў іх ніколі не будзе. Дарэчы, калі гаворка ішла пра прыплод хатніх жывёл, то блізнятам радаваліся вельмі моцна, чакалі, што яны будуць добра весціся ўвесь год, ды і жыта ўродзіць.
На шчасце, значна часцей нашы продкі верылі, што да нараджэння блізнят маюць дачыненне не ліхія, а добрыя духі, і з'яўленне на свет адразу некалькіх немаўлят прынясе паселішчу ўдачу: поспех на паляванні, вялікі ўраджай, перамогу ў вайне.
Па павер’ях, блізняты былі пасярэднікамі камунікацыі паміж гэтым і тым светам. Каб не дапусціць пошасці, вёску тройчы абворвалі браты-блізняты ці брат і сястра блізняты на чорных валах блізнятах. У заходніх славян існаваў абрад, паводле якога дзве сястры, якіх лічылі двайнятамі, павінны былі за ноч саткаць звычайнае палатно, а іншыя блізняты, на гэты раз брат і сястра, у гэты ж час рабілі «абворванне» паселішча. Гэта значыць павінны былі праараць па акружнасці яго межы. Тыя ж прыёмы выкарыстоўвалі на тое, каб выклікаць дождж, суняць навальніцу, спыніць град.
Неверагодныя супадзенні
У 1979 г. амерыканскі генетык Томас Бодхард даведаўся пра сустрэчу праз 40 гадоў раздзеленых у дзяцінстве блізнят. Яны аднолькава выглядалі. Абодва два разы былі жанатыя і прычым ў абодвух першая і другая жонкі мелі адны імёны. Сваім першым сынам яны далі аднолькавае імя. Абодва працавалі паліцэйскімі і мелі адно і тое ж званне.
Гэта так уразіла вучонага, што ён арганізаваў Цэнтр даследавання блізнят пры Мінесоцкім універсітэце і з цягам часу адшукаў больш за 50 такіх пар. Разам са сваімі супрацоўнікамі ён вывучаў двайнят па ўсіх аспектах. І такіх неверагодных супадзенняў выявілася вельмі шмат, каб лічыць іх выпадковымі.
Як часта нараджаюцца блізняты?
Апроч двайняшак здараліся і выпадкі нараджэння трох, чатырох, пяці і нават шасці немаўлят. Напрыклад, на сярэдзіну 19 стагоддзя такая статыстыка ёсць у часопісе «Журнал Министерства внутренних дел», які выдаваўся ў Пецярбургу. Паводле гэтай статыстыкі, на тэрыторыі сучаснай Беларусі адзначана пяць нараджэнняў тройні. У 1847 годзе гэта адбылося ў вёсцы Слабада былога Копыскага павета Магілёўскай губерні. Трох хлопчыкаў нарадзіла жанчына ў 44 гады. У 1856 годзе тры хлопчыкі прыйшлі ў свет ў вёсцы Вязы Клімавіцкага павета Магілёўскай губерні. Усе засталіся жывымі. У 1849 годзе ў Магілёве нарадзіліся тры дзяўчынкі і адна з іх памерла. У тым жа годзе ў адным з маёнткаў на Ашмяншчыне з’явіліся на свет два хлопчыкі і дзяўчынка. Па дзве дзяўчынкі і хлопчыку нарадзіліся ў Сукромне Сенненскага павета Магілёўшчыны (1846 г.) і ў Барысаве (1852 г.). Па чатыры немаўляткі з’явіліся ў гэты перыяд ў вёсцы Глебаўка Сенненскага павета, Брэст-Літоўску і Віцебску.
У апошнія дзесяцігоддзі ў свеце ўсё часцей адзначаецца нараджэнне двайнят і трайнят. Шматплодныя роды ў агульнай структуры складаюць 1,2 працэнта. Напрыклад, у сталіцы нашай краіны ў 2020 годзе было 218 выпадкаў нараджэнняў двайнят, тры — трайнят. У 2021 годзе — 217 двайнят, два — трайнят. У 2022 годзе колькасць мінчан павялічылася на 152 двойні і дзве тройні. У 2023 г. у Мінску нарадзілася 85 пар двайнят. У 2024 годзе толькі 59 двайнят, трайнят пакуль не было. Нараджэнне ж адразу чацвярых немаўлят — дзіўная і рэдкая падзея. Прыкладам, такое адбылося толькі ў 2010 годзе ў Ашмянах. Што казаць ужо пра адначасовае нараджэнне пяці і нават шасці малых!
Важна адзначыць, што прыведзеныя лічбы — гэта толькі агульная статыстыка. У рэальнасці верагоднасць шматплоднай цяжарнасці можа залежаць ад мноства фактараў, у тым ліку генетычнай схільнасці, узросту жанчыны, выкарыстання метадаў дапаможных рэпрадуктыўных тэхналогій (ДРТ) і іншых акалічнасцяў.
Адносіны да цяжарных жанчын у старажытнай Беларусі. Традыцыі і абрады
