«Я лічу, што творчасць пачынаецца з музыкі.
Яна гучыць у свядомасці, як намёк на гармонію ці драму… Літаратура не павінна
забываць свой лірычны бераг. Бо лірыка разліта ва ўсім міразданні».
Іван Навуменка
У лютым 2025 года спаўняецца 100 гадоў з дня нараджэння Івана Якаўлевіча Навуменкі — знакамітага беларускага пісьменніка, літаратуразнаўцы, крытыка і грамадскага дзеяча. Яго творчасць аказала значны ўплыў на беларускую літаратуру XX стагоддзя, а навуковыя працы ўнеслі ўклад у вывучэнне станаўлення нацыянальнай літаратурнай традыцыі.
Нарадзіўся Іван Навуменка ў невялічкім горадзе Васілевічы Рэчыцкага раёна
Нарадзіўся Іван Навуменка 16 лютага 1925 года ў невялічкім горадзе Васілевічы Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці ў сям’і чыгуначнікаў, дзе акрамя яго былі яшчэ два браты і сястра. У дзяцінстве перажыў голад. Але дзіцячыя ўражанні захавалі іншае: хлопчык вывучыў у той час усіх птушак, ведаў назвы зёлак, любіў чытаць кнігі. «Вайну і мір» Талстога ён прачытаў, уявіце сабе, у трэцім класе. Ад голаду выратоўваў лес. Тады і стаў Іван Навуменка заўзятым грыбніком. З 14 гадоў ён пачаў працаваць у рамонтнай брыгадзе на чыгунцы.
У Васілевічах перад вайной Іван Навуменка скончыў на «выдатна» за адзін год дзявяты і дзясяты класы
Там і застала яго Вялікая Айчынная вайна. Хлопца па ўзросце не забралі на фронт. Са студзеня 1942 года ён удзельнічаў у камсамольскім падполлі, выдаваў маладзёжную газету «За Радзіму». Затым ваяваў у партызанах. У снежні 1943 года пасля вызвалення родных мясцін, Навуменку прызвалі ў Чырвоную Армію. Удзельнічаў у баях на Ленінградскім і 1-м Украінскім франтах. Ваяваў у франтавой разведроце. Пісьменнік пазней успамінаў, як даводзілася выпаўзаць на нейтральную паласу, падслухоўваць па нямецкай сувязі размовы ворага.
Іван Якаўлевіч вельмі добра ведаў нямецкую мову
Аднойчы яму давялося падслухаць, што немцы збіраюцца ўзарваць плаціну вадасховішча, каб затрымаць наступленне Чырвонай Арміі. Разведчыкі паспелі папярэдзіць савецкіх салдат. За гэта Навуменка атрымаў ордэн Чырвонай Зоркі. Двойчы быў паранены. Атрымаў кантузію на Карэльскім перашыйку, з-за якой на ўсё жыццё страціў магчымасць адчуваць пахі. Таму, напэўна, у яго творах так шмат апісанняў пахаў, асабліва бэзу.
«Мне ішоў сямнаццаты год. Мая сямнаццатая вясна была вельмі багатай на кветкі, на цеплыню, на тыя цудоўныя дні, калі здаецца, сама зямля спявае песню сонцу, жыццю, высокаму сіняму небу. Даўно ўжо з усіх кветак я найбольш палюбіў бэз».
Ці вось яшчэ: «тоненькая белая дзяўчына паўставала цяпер у маіх вачах у нейкім, новым, казачным святле. У гэтую вясновую ноч я зноў пачуў, як прыемна пахне расцвіўшы бэз».
Першая галіна пасляваеннай дзейнасці Івана Навуменкі — журналістыка
Ён працаваў карэспандэнтам Мазырскай областнай газеты «Бальшавік Палесся», а ў 1951—1952 гг. – у рэдакцыі рэспубліканскай газеты «Звязда». У гэты час праявіўся і філалагічны склад творчай асобы І. Навуменкі — ён піша першыя артыкулы і рэцэнзіі, прысвечаныя творчасці Янкі Купалы, Якуба Коласа, Івана Мележа, Аркадзя Куляшова, Піліпа Пестрака і іншых пісьменнікаў.
У юнацтве Іван Навуменка амаль ніколі не хадзіў з астатнімі маладымі людзьмі ў вясковы клуб
І вось, пасля чарговых вячорак, кампанія моладзі, праходзячы міма дома будучага пісьменніка, убачыла, як ён залез на высокі слуп і чытае там кнігу пры святле месяца.
Іван Навуменка ніколі не злоўжываў алкаголем, але ў кампаніі сяброў пісьменнікаў мог і выпіць
Аднойчы ў госці да жонкі Івана Якаўлевіча Ядвігі Паўлаўны завітала яе сяброўка і пачала скардзіцца на свайго мужа, які добра выпівае. На што Ядвіга Паўлаўна адказала, што ў іх сям’і такога, дзякуй Богу, няма. І вось у гэты самы час адкрываюцца дзверы, і Янка Скрыган, Янка Брыль, Іван Мележ уносяць народнага пісьменніка ў кватэру і кладуць на канапу ў несвядомым стане. Аказалася, што ў Навуменкі якраз выйшла кніга і ён добра адзначыў гэту падзею разам з сябрамі. Знаёмая яшчэ доўга ўспамінала гэты выпадак.
Іван Якаўлевіч любіў збіраць грыбы
І ў сяброўскіх размовах, і ў прозе даваў інструкцыі пачынаючым грыбнікам: «Ты не бегай, а тапчыся, шукай». Неяк жартам сказаў пра сына: «Я навучыў Паўлюка чытаць кнігі і збіраць баравікі. А больш я і сам нічога не ўмею».
За кнігу «Таполі юнацтва» Іван Навуменка ў 1967 годзе атрымаў прэмію Ленінскага камсамола Беларусі
У 1960-я ўзяўся за вялікую працу — раманы «Сасна пры дарозе» (1962), «Вецер у соснах» (1967), «Сорак трэцi» (1974), якія ўсе разам складаюць яго партызанскую трылогію. Пад канец жыцця казаў, што тры кнігі напісана аб акупацыі, трэба было б не менш за дзве напісаць пра Перамогу. І прызнаваў: «Радасць была вялікая, а разам з тым пра Перамогу пісаць цяжэй».
У літаратуру і навуку Іван Якаўлевіч прыйшоў ужо дарослым чалавекам
Пачаткам літаратурнай дзейнасці пісьменніка лічыцца 1955 год. Вайна была галоўнай тэмай ягонай творчасці. Без усялякага пафасу, простай мовай пісаў ён пра трагічныя лёсы людзей. У яго выйшла 12 зборнікаў апавяданняў і аповесцей, шэсць раманаў, каля 200 навуковых артыкулаў і манаграфій па праблемах станаўлення беларускай літаратуры. Многія з твораў перакладзены на рускую, балгарскую, латышскую, нямецкую, польскую, рускую і іншыя мовы.
Многія з апавяданняў Івана Навуменкі з’яўляюцца значным укладам у скарбонку беларускай навелістыкі. У іх прасочваецца лёс пакалення аднагодкаў аўтара. Ён стварыў адметны вобраз-тып семнаццацігадовага юнака, які сустракаецца з жорсткімі жыццёвымі выпрабаваннямі і, нягледзячы на супярэчнасці лёсу, захоўвае рамантычны, часам наіўна-рамантычны погляд на рэчаіснасць. Маладыя героі прозы Івана Навуменкі крочаць ваеннымі дарогамі, уваходзяць у студэнцкія аўдыторыі, перажываюць радасці і расчараванні кахання. Побыт, прыватнае, інтымна-душэўнае жыццё — тая сфера, у апісанні якой Іван Навуменка паказвае сябе добрым знаўцам псіхалогіі, тых знешніх і ўнутраных канфліктаў, з якіх выспяваюць чалавечыя драмы.
Назвы зборнікаў і апавяданняў пісьменніка ў сваёй большасці сведчаць пра тую ролю, якую адыгрывалі ў яго творчасці юнацтва, маладосць або ўспаміны пра маладосць. Героі многіх празаічных твораў пісьменніка належаць да гэтай пары жыцця. Іх дарослае «я» толькі пачынае акрэслівацца, яны паўстаюць у тую часіну, калі іх дзяцінства пераходзіць у ранняе юнацтва або калі юнацтва змяняецца маладосцю. Нават калі персанаж паказваецца ў сталым веку, думкамі і ўспамінамі сваімі ён вяртаецца ў маладосць. А самы ўлюбёны ў пісьменніка ўзрост, якім ён надзяляе сваіх герояў, — семнаццаць гадоў. Тыя самыя семнаццаць гадоў, якія згадваюцца і ў назве зборніка апавяданняў, і аднайменнай навелы.
Іван Якаўлевіч пайшоў з жыцця ў 2006 годзе
Івана Навуменкі не стала ў 2006 годзе. Яго дзеці кажуць, што пісьменнік напэўна пражыў бы больш, калі б побач была Ядвіга Паўлаўна. Але жонка пісьменніка памерла на шэсць гадоў раней. І жыццё без ахвярнасці, клопату, дабрыні, слоў падтрымкі, звонкага заразлівага смеху Ядвігі, без іх гарачых спрэчак і нават сварак страціла для Івана Якаўлевіча ранейшы сэнс.
