Знакамітая беларуская мастачка Зоя Літвінава знаёмая гледачам непаўторным аўтарскім стылем і моцным характарам па жыцці. Гэта асоба з вялікай літары, якой ганарацца як у нашай краіне, так і за мяжой.
Але гэта сёння, а што было раней? На творчым шляху аўтара было шмат складаных момантаў, перажыць якія дапамагала вера ў сябе і ў мастацтва. Чаму першая персанальная выстаўка аўтара адбылася толькі ў год 50-годдзя, і як пра імя Зоі Літвінавай даведаліся на Захадзе? З нагоды 85-годдзя мастачка расказала пра самыя важныя моманты творчага лёсу.
— Зоя Васільеўна, быць жанчынай-мастаком, хутчэй за ўсё, складана. Вы калі-небудзь сутыкаліся з непрыманнем вас як прафесіянала ці цяжкасцямі ў разуменні вашага мастацтва?
— Быць жанчынай мастаком — гэта не складана. Калі хочаш быць мастаком, калі гэта любіш і калі для цябе гэта важна і вельмі прынцыпова, рабі! Проста не будзе ніколі. Я думаю, што жаночы лёс у мастацтве ў любым жанры складаны. Трэба разумець, што гэта шлях, у якім ты шукаеш сябе, таму сутыкнуцца з цяжкасцямі ў любым выпадку давядзецца. Мужчынам лягчэй: яны ад прыроды надзелены сілай. У жанчыны іншае прызначэнне. Але ёсць выключэнні, калі жанчыны любяць і жадаюць чымсьці ахвяраваць.
Я лічу, што жаночага мастацтва не існуе. Тэрмін мастацтва першапачаткова мужчынскага роду.
— Атрымліваецца, выбіраючы прафесію мастака, жанчына першапачаткова згаджаецца на прыняцце мужчынскай ролі?
— Жаночае мастацтва слабое: манернае, таннае, не зусім значнае або, як я звычайна кажу, мадамскае. Але ж і ў шэрагу мужчын ёсць таксама вельмі слабыя мастакі, таму нельга абагульняць. Гэта агульныя факты: калі ты выбраў гэты шлях, значыць адпавядай яму, не крыўдуй, не патрабуй выключнасці, рабі, што любіш, і ў што верыш, тады атрымаецца. Не трэба адразу чакаць разумення. Бо гэта вялікая рэдкасць, калі цябе разумеюць са старту. Гэта цяжкі шлях, але ад гэтага ён і каштоўны.
— Вы памятаеце момант, калі вас пачалі разумець? Што гэта значыла для вас?
— Я шмат працавала ў мастацтве, хоць мяне не прымалі. Тое, што я рабіла, мала каму падабалася. Мяне не разумелі, але чамусьці гэта не турбавала. Я не хацела рабіць тое, што рабілі іншыя. Сацыяльны жывапіс, жывапіс палітычны і кан'юнктурны — гэта мне было нецікава. Быў такі час, калі не даводзілася нічога патрабаваць і тым больш чакаць, што нешта зменіцца. А потым раптам здарылася перабудова. Некалькі чалавек з Аўстрыі ўбачылі мой жывапіс. Гэта былі нават не мастацтвазнаўцы, а навукоўцы, якія прыехалі ў Беларусь. Яны ўбачылі карціны, зацікавіліся, прыйшлі ў майстэрню. Адразу ж купілі ў мяне некалькі работ, запрасілі з выстаўкай. Пасля гэтага моманту я зразумела, што цікавая гледачу, і магу дэманстраваць свае творы шырокай аўдыторыі.
Да 50-ці гадоў у Беларусі ў мяне не было ніводнай персанальнай выстаўкі, хоць работ была неверагодная колькасць. Майстэрня была забітая цалкам. Першая мая выстаўка ў краіне разам са Светай Катковай прайшла ў Полацку. Гэта была выдатная экспазіцыя ў адмысловым месцы.
Гэта было незнаемае і вельмі цікавае пачуцце, якое не ўсім мастакам даводзіцца адчуць. Тады я ўпершыню зразумела: тое, што я раблю, важна людзям. Калі я трапіла ўпершыню на Захад, я не ведала замежнай мовы. Думала, як жа я буду размаўляць. Таму тое, што хацела сказаць, я малявала. Такім чынам зрабіла сабе рэкламу. Першая мая выстаўка ў Еўропе адбылася ў Аўстрыі.
— Што дапамагло вам захаваць спакой і цярпенне, улічваючы той факт, што ваша першая персанальная выстаўка адбылася досыць позна. Многія б ужо страцілі надзею. У вас гэта была ідэя або бязмежная вера ў сябе?
— Безумоўна, вера ў сябе прысутнічала. Але я працавала, не разлічваючы на вялікі поспех. Мастацтва непрадказальнае: цябе могуць зразумець, а могуць і наадварот. У мяне не было крыўды ці злосці, аднак была вялікая падтрымка — сяброўства са Светай Катковай. Аднаму складана, а мы разам крыху незвычайныя дзяўчыны, у якіх усё жыццё былі не зусім звычайныя інтарэсы. Нас не цікавілі замужжа, думкі аб стварэнні сям'і, нам цікава было мастацтва. Наша сяброўства дапамагало нам выжыць.
.— Вы сказалі, што быў час, калі вас крытыкавалі. У чым гэта выяўлялася?
— Мае работы не падабалася Міхаілу Савіцкаму. У той час ён не мог трываць на дух «іншы» жывапіс. Яму патрэбна была сацыяльная праблематыка. Тэма дыплома ў мяне была вельмі сур'ёзная — Трускавец. Мне яна была цікавая і важная. Але я ніколі не збіралася з мастацтва рабіць драму. Для мяне жывапіс — гэта нешта шчаслівае, радаснае, гэта тое, што дапамагае чалавеку жыць, думаць пра дабро, прыгажосць.
У той час можна было быць запатрабаваным мастаком, але пры ўмове, што прыдзецца рабіць тое, што ад цябе патрабуюць. Я гэтага цярпець не магла. Я не люблю бытавы жывапіс, лічыла і лічу, што значэнне мастацтва абсалютна ў іншым. Калі вучылася ў вучэльні, і трэба было адлюстроўваць бытавыя моманты, мне адразу ж было некамфортна.
— Але ў той час вы былі зусім не гарадскім чалавекам, і вясковы побыт мае для вас вялікае значэнне ...
— У мяне атрымалася наадварот. Як раз тое, што я нарадзілася ў вёсцы, мне вельмі дапамагло і сфарміравала маё яднанне з прыродай. Усе мае ідэі творчасці ідуць менавіта адтуль. Звычайна вясковыя дзеці, якія звязаны з прыродай і назіраюць за ёй, атрымліваюць каласальныя эмоцыі. Я была лунацікам ў дзяцінстве, вельмі любіла змярканне. Калі яно наступала, усё сілуэты ў маёй душы набывалі іншыя формы. З'яўляліся асаблівыя гукі, аблічча зямлі становілася зусім іншым. Гэта хвалююча, трывожна, страшна, але ўсё роўна хочацца там знаходзіцца. Гэтыя гукі фарміравалі мае ўражанні.
Я бачыла свет, прыроду, неба, аблокі, снег, і гэта для мяне заўсёды было нешта неверагоднае. Таму сёння тэма шэпту часта прысутнічае ў маіх работах. Наогул, што гэта? Я ўвесь час думаю, як яго можна расшыфраваць. Наогул, што такое шэпт ветру, шэпт закаханых, шэпт маці з дзіцем? Як гэта адлюстраваць.
Прадмет мастацтва вельмі складаны. Мы павінны перадаваць сваё ўнутранае адчуванне, стаўленне да падзеі, прадмета або сітуацыі, а не проста спісваць, што бачым.
Спісваць — гэта ў прынцыпе бессэнсоўна. Дарэчы, я доўга думала, як адлюстраваць шэпт, мноства спрабавала варыяцый. І ўвогуле прабілася з гэтай тэмай. На Захадзе вельмі многія хацелі яе са мной развіваць.
— Менавіта таму вы не называеце сябе выключна беларускім мастаком?
— Не, я лічу сябе беларускім мастаком. Але я абсалютна нармальна выглядаю ў кантэксце таксама рускага і еўрапейскага мастацтва. Проста, калі ты разглядаеш мастацтва ў фармаце «тут і цяпер», то яго можна ўжо аднесці да местачковага. Мастацтва павінна быць зразумела і цікава шырокаму колу гледачоў. Таму што няма нічога горш у жывапісе, чым правінцыйнасць і мадамскасть. Мадамскае мастацтва — гэта наогул катастрофа. Яно змяняе паняцці, трансфармуе рэальнасць.
— Успомнім Францыю. Калі вы атрымалі званне кавалера Ордэна «За дасягненні ў галіне літаратуры і мастацтва», што адчулі?
— Я да гэтага часу сама не веру, што гэта атрымалася. Нікому я не была патрэбна, а тут прыязджае француз, убачыў ў адной з галерэй маю работу, і яго зачапіла. Прыйшоў да мяне, мы разгаварыліся. Тое, што ён убачыў у маёй майстэрні, яму спадабалася. Ён сказаў, што хоча зрабіць выстаўку. У выніку арганізаваў выстаўку акварэлі, на якую прыйшлі прадстаўнікі амбасады. А праз некаторы час я даведалася, што буду ўзнагароджана такім званнем. Атрымалася справа выпадку.
— Зоя Васільеўна, менавіта з вамі хочацца пагаварыць пра сяброўства ў мастацтве і жыцці. Ваша гісторыя са Святланай Катковай проста цудоўная. Як атрымалася праз усё жыццё захаваць цёплыя і блізкія адносіны?
— Усё пачалося і ішло ад Сяргея Пятровіча Каткова. Ён быў цудоўны. Чалавек з народу, вельмі шчыры, любіў дзяцей. Нездарма ўсё жыццё меў справу з дзецьмі. Сяргей Пятровіч — таленавіты жывапісец. Калі я ў 16 гадоў паступіла ў Мінск, у мяне на першым курсе выкладала Галоўчанка Надзея Іванаўна. Яна прыходзіла на пары, пачынала нешта тлумачыць, а мне гэта страшна не падабалася. Я не чула, не разумела, пра што яна кажа. Мне здавалася, што я раблю нешта не маё. Наш клас быў прахадны, аднойчы Сяргей Пятровіч праходзіў у іншую групу праз нас, і Надзея Іванаўна яму кажа: «У мяне тут такая дзяўчынка цяжкая. Нічога не разумее, усё наадварот робіць». Сяргей Пятровіч паглядзеў і кажа ёй: «А давайце памяняемся. Я вазьму яе да сябе, люблю такіх непаслухмяных». Такім чынам я трапіла да яго ў групу. Якая я была шчаслівая, расквітнела. Мне было зразумела, пра што ён кажа і што трэба рабіць. Я скончыла на выдатна першы курс.
Света таксама была ў группе, мы пасябравалі. Калі Сяргей Пятровіч пабудаваў дом, ён паклікаў мяне да іх жыць. Бачыў, што я вельмі люблю жывапіс і падумаў, што такія мае якасці могуць быць вельмі карысныя для Светы. Наша сяброўства пачалося з мудрага і высакароднага стаўлення Сяргея Пятровіча да жыцця. Мы сталі са Светай вельмі блізкія, хоць па характары абсалютна розныя. За ўсё жыццё ў нас ніколі не было непаразумення і здрады. Мы разам выгадавалі нашу Зою.
— У адным з інтэрв'ю вы казалі, што калі б вас не выгналі, вы б сышлі самі з Тэатральна-мастацкага інстытута, з чым было звязана такое рашэнне?
— Гэта я казала канкрэтна пра факультэт. Я вучылася на тэатральнай дэкарацыі. Усё, што не рабіла, выкладчыкам не падабалася. Мне ставілі двойкі ды тройкі. Выклікалі і палохалі, што выключаць. Я перажывала, таму што было цікава вучыцца. Манументальнае аддзяленне, калі я паступала, было вячэрнім. Таму туды не пайшла. Потым аддзяленне зрабілі дзённым, там былі адны хлопцы на курсе, неяк ў іх было ўсё сумна і нецікава. А Гаўрыіл Вашчанка і Аляксандр Кішчанка хацелі зрабіць яго моцным.
Адзін раз Аляксандр Міхайлавіч прыйшоў да Гаўрыіла Харытонавіча і сказаў: «Давай возьмем Зойку. Яна табе тут такога наробіць». Той абурыўся, сказаў «Жанчын браць не будзем». Але потым мяне ўсё ж такі ўзялі. І я зноў расквітнела. Была гатовая для любых задач, эксперыментаў. Я вырасла і магла быць не толькі вучнем, але і ініцыятарам. Кішчанка ў мяне не выкладаў, але прыходзіў з-за мяне да нас на курс. Такім чынам атрымліваецца, што два чалавекі — Сяргей Каткоў і Аляксандр Кішчанка адыгралі ў маім лёсе вялікую ролю, яны дапамаглі мне адбыцца як мастаку.
— Калі падсумаваць нашу гутарку, то хацелася б зразумець, вы лічыце, што ўсё правільна зрабілі ў сваім творчым жыццы? І калі б можна было змяніць час, вы б па-ранейшаму маўчалі да 50-ці гадоў ці заявілі б пра сябе раней?
— Жыццё заўседы звязанае з лёсам, і ў кожнага ён свой. У мяне атрымалася адчуць асалоду ад жыцця. А як раз гэты перыяд маўчання да 50-ці год ў маім жыцці мне быў неабходны. Без гэтага ўвогуле не магло быць мяне такой, якая я ёсць сёння. Маўчанне — сур'ёзны працэс, яно не кожнаму дадзена. Таму я б нічога не хацела мяняць.
Ад механіка да ілюстратара. Гісторыя прафесійнага шляху Валерыя Слаука
