Мусіць, не зусім справядліва безумоўна згаджацца са сцвярджэннем, што тэатр пачынаецца з вешалкі. Для адных ён пачынаецца з рэпертуару, для іншых — з зорак, якія выходзяць на сцэну, а для трэціх, як кніга, — з вокладкі або, калі заўгодна, фасада. У кагосьці ён падкрэслена аскетычны, у кагосьці ажурны, часам нават вычварны, а ў кагосьці — эпічна-манументальны, як аблічча герояў антычнасці.
У беларускага тэатральнага мастацтва — найбагацейшая гісторыя і раскошныя традыцыі. 27 сакавіка ў Міжнародны дзень тэатра ўспамінаем 10 тэатральных дзеячаў, без якіх не было б беларускага тэатра і якіх павінен ведаць кожны беларус.
Дзякуючы Францішцы Уршулі Радзівіл, жонцы Міхаіла Казіміра Радзівіла, якая валодала прыгонным тэатрам, у XVII стагоддзі на тэрыторыі Беларусі зарадзіўся прафесійны тэатр. Першая яе камедыя «Дасціпнае каханне» ўбачыла свет 13 чэрвеня 1746 года, і яе паказвалі ў загараднай рэзідэнцыі пад Нясвіжам пад адкрытым небам. Уршулю Радзівіл называюць першай жанчынай-пісьменніцай у Беларусі. Яна рабіла апрацоўкі французскіх камедый, антычных п'ес і зборніка «Тысяча і адна ноч».
Пасля ў яе тэатры сталі ўдзельнічаць і дваране, чальцы княжацкай сям'і, наёмныя акцёры. Пасля яе смерці ў Нясвіжы яе драматычныя творы былі выдадзены з гравіраванымі ілюстрацыямі Міхала Жукоўскага па ўласных малюнках Уршулі. У зборнік увайшлі 16 п'ес і 17 оперных лібрэта.
У 1751 годзе Радзівілы заснавалі тэатр у Слуцку, яго ўладальнікам стаў малодшы брат Міхаіла Казіміра Геранім Фларыян Радзівіл. У 1753 годзе Міхал Казімір Радзівіл канчаткова сфарміраваў прафесійны тэатр у Нясвіжы: наняў прафесійных акцёраў, адкрыў балетную і тэатральную школы.
Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч — адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і драматургіі, нацыянальнага тэатра. Ён апісваў побыт беларускай вёскі і беларускі фальклор. «Няхай што хочуць гавораць, але ж гэта я першую паэзію нашага сялянскага люду апрануў ля шаты народнай эстэтыкі, адвёў на сцэну жыцця і пакінуў у шэрагу твораў айчыннага пісьменства, чым і ганаруся», — пісаў ён.
Што важна, у яго творах героі-сяляне размаўлялі па-беларуску.
Дунін-Марцінкевіч высмейваў пыхлівасць беларускай шляхты і адначасова ствараў вобраз ідэальнага двараніна, які здольны змяніцца, закахаўшыся ў сялянскую дзяўчыну. Заснаваны пісьменнікам аматарскі тэатральны калектыў існаваў з 1840-х па 1850-я гады. У трупу, якая складалася з 20 чалавек, уваходзіў і сам драматург, а таксама дзве яго дачкі і сын. Пасля першай жа пастаноўкі (п'есы «Сялянка») тэатр забаранілі, і да 1856 года ён існаваў нелегальна, раз'язджаючы па гарадах Беларусі. У канцы 1850-х Дунін-Марцінкевіч пераклаў паэму «Пан Тадэвуш» з польскай на беларускую. У 1866 годзе ён напісаў хрэстаматыйны фарс-вадэвіль «Пінская шляхта», у якім высмейваўся несправядлівы суд і страх дробнага дваранства перад уладамі.
Акцёр, рэжысёр Ігнат Буйніцкі — заснавальнік першага прафесійнага нацыянальнага беларускага тэатра. Тэатр вырас з аматарскага, які Ігнат Буйніцкі разам з сям'ёй арганізаваў у сваім маёнтку. Са сцэны гучала беларуская гаворка, зразумелая простым людзям. Потым слава аб тэатры распаўсюдзілася па ўсёй Беларусі, і пачаліся гастролі па беларускіх гарадах, а таксама ў Санкт-Пецярбургу і Варшаве. Выступленне пачыналася з дэкламацыі вершаў, затым паказваўся спектакль, у канцы хор выконваў народныя песні. Буйніцкі ўпершыню звярнуў увагу на патэнцыял народнага танца і ўзняў яго да ўзроўню высокага мастацтва. У 1913 годзе з-за матэрыяльных цяжкасцяў, а таксама палітычнага ціску трупу прыйшлося распусціць, але ўжо ў 1917 годзе Буйніцкі стаў адным з заснавальнікаў Першага беларускага таварыства драмы і камедыі. Праўда, нажаль, у гэтым жа годзе ён памёр.
Оскар Марыкс — адзін з заснавальнікаў беларускай сцэнаграфіі. Ураджэнец Львова атрымаў адукацыю ў Пражскай акадэміі мастацтваў, Варшаўскай школе прыгожых мастацтваў, Акадэміі выяўленчых мастацтваў у Вене і Львове. У 1920 годзе пераехаў у Мінск і з 1922 года быў галоўным мастаком сёлетняга Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. Ён першы ў Беларусі ўвёў трохмерныя дэкарацыі. За сваю кар'еру ў Мінску і Гродне, дзе ён працаваў галоўным мастаком у пасляваенныя гады, ён стварыў больш за 200 дэкарацый для беларускіх спектакляў, у тым ліку балетных пастановак і двойчы для «Дон Кіхота».
Акцёр і рэжысёр Фларыян Ждановіч 1 мая 1917 года заснаваў Першае беларускае таварыства драмы і камедыі, якое ўпершыню паставіла на сцэне «Паўлінку» Янкі Купалы. Таварыства Ждановіча стала асновай для стварэння Беларускага дзяржаўнага тэатра ў 1920 годзе, які потым ператварыўся ў Нацыянальны акадэмічны тэатр Янкі Купалы. Ён таксама сыграў у фільме «Кастусь Каліноўскі», знятым у 1927 годзе.
Акцёр, драматург Еўсцігней Міровіч стаяў ля вытокаў з'яўлення тэатра Янкі Купалы: з 1921-га па 1931 год быў галоўным рэжысёрам Беларускага дзяржаўнага тэатра і вызначаў яго ідэйны накірунак. Ён імкнуўся, каб тэатр працаваў адначасова ў розных мастацкіх напрамках, таму пастаноўкі тых гадоў стылістычна адрозніваліся адна ад адной. Міровіч спрыяў заснаванню дзіцячага рэпертуару ў тэатры ў 1926 годзе, паставіўшы спектакль «Вільгельм Тэль». Ён таксама ўдзельнічаў у стварэнні Беларускага тэатральна-мастацкага інстытута (зараз Акадэмія мастацтваў) і быў загадчыкам кафедры акцёрскага майстэрства.
Драматурга і тэатральнага дзеяча Францішка Аляхновіча называлі «бацькам сучаснай беларускай драматургіі». У 1910 годзе ён разам з Ігнатам Буйніцкім і Аляксандрам Бурбісам паставілі у Вільні перакладзеную з украінскай на беларускую мову п'есу Крапіўніцкага «Па рэвізіі». Першы ў Вільні спектакль на беларускай мове меў вялізны поспех. Аляхновіча абвінавацілі ў «імкненні да звяржэння існуючага» ладу, і ён вымушаны быў бегчы. У 1913 годзе ён вярнуўся ў Вільню, аднак усё ж прасядзеў у турме да 1915 года — пад абвешчаную ў гонар 300-годдзя дынастыі Раманавых амністыю ён не падпадаў. Выйшаў на волю са сваім першым драматургічным творам — камедыяй «На Антакалі». У 1916 годзе ён паставіў спектакль паводле «Хама» Элізы Ажэшкі.
У 1916-1917 гадах ён піша п'есы на беларускай мове, а таксама дзіцячыя п'есы «У лясным гушчары» і «Папараць-кветка». Пасля вызвалення краіны ад нямецкай акупацыі і ўстанаўлення савецкай улады ён стаў дырэктарам Беларускага пралетарскага тэатра, рэжысёрам у якім быў Фларыян Ждановіч. У 1920 годзе ён вярнуўся ў Вільню, але ўжо ў 1926 годзе вярнуўся ў БССР і быў прызначаны на пасаду літаратурнага кіраўніка Другога дзяржаўнага тэатра ў Віцебску. Аднак ужо 1 студзеня 1927 года Аляхновіча арыштавалі па абвінавачанні ў шпіянажы і асудзілі на 10 гадоў катаргі. У 1933 годзе яго абмянялі на арыштаванага ў Польшчы беларускага палітыка і філолага Браніслава Тарашкевіча.
Вярнуўшыся ў Вільню, Аляхновіч адрадзіў сваю тэатральную трупу і працягнуў пісаць п'есы, пакуль у 1944 годзе яго не застрэлілі пры нявысветленых абставінах.
Акцёр, рэжысёр, драматург, дэкаратар і першы народны артыст БССР Уладзіслаў Галубок быў кіраўніком і дырэктарам Беларускага дзяржаўнага тэатра. Да сваёй смерці ў 1937 годзе Галубок стварыў 40 п'ес, у якіх апісваліся гістарычныя падзеі і народны беларускі побыт з трапным народным гумарам. Канфлікты ў яго творах часта насілі востры сатырычны пасыл. Яго п'есы ставіліся Першым таварыствам беларускай драмы і камедыі. Галубок сабраў сваю ўласную трупу, якую ў розны час называлі Другой беларускай дзяржаўнай трупай, Беларускім трэцім дзяржаўным драматычным тэатрам, Беларускім дзяржаўным перасоўным тэатрам. Гастралюючы па беларускай глыбінцы, Галубок паказваў спектаклі працоўнаму класу, выхоўваючы простых людзей. У рэпертуары яго тэатра ў асноўным былі яго ўласныя п'есы, з якіх, напрыклад, «Ганка» ставілася 498 разоў. Спектаклі суправаджаліся музыкай і танцамі і былі напоўнены беларускім народным каларытам. Ён не толькі займаў пасаду кіраўніка, але і сам граў на сцэне і афармляў пастаноўкі. З канца 20-х гадоў Галубка пачалі абвінавачваць у нацыяналізме. У 1937 годзе яго расстралялі.
Балетмайстар Валянцін Елізар'еў скончыў Ленінградскую акадэмічную харэаграфічную вучэльню і Ленінградскую кансерваторыю ім. Н.А. Рымскага-Корсакава. У 1973 годзе, у 26 гадоў, стаў галоўным балетмайстрам Вялікага тэатра оперы і балета Беларусі. З 1992 да 1996 года быў мастацкім кіраўніком беларускага Вялікага тэатра оперы і балета, а да 2009 года займаў пасаду дырэктара і мастацкага кіраўніка Тэатра балета Рэспублікі Беларусь. За сваю кар'еру ён паставіў больш за 20 балетаў на беларускай сцэне, сярод іх: «Стварэнне свету», «Спартак», «Лебядзінае возера», «Рамэа і Джульета», «Дон Кіхот», «Жар-птушка».
У 1996 годзе ён атрымаў прэстыжную прэмію Benois de la dance Міжнароднай асацыяцыі танца, якую ні да яго, ні пасля яго не атрымліваў ніводны беларус.
Адна з самых знакамітых беларускіх актрыс Стэфанія Станюта сваю першую ролю адыграла ў 16 гадоў у пастаноўцы Уладзіслава Галубка «Ганка». У 1918 годзе яна працавала ў Першым таварыстве беларускай драмы і камедыі разам з Фларыянам Ждановічам. Разам з групай беларускіх акцёраў яна вучылася ў МХАТе. На базе гэтага выпуску потым быў створаны Другі беларускі драматычны тэатр у Віцебску. З 1932 года і да канца свайго жыцця Стэфанія Станюта іграла на сцэне тэатра Янкі Купалы, і ў яе кар'еры 200 роляў. Яе называлі жывой легендай і талісманам Купалаўскага тэатра. Акрамя тэатральных роляў, Станюта сыграла каля 60 роляў у кіно, сярод карцін з яе ўдзелам «Белыя росы», «Людзі на балоце», «Развітанне з Маці».
Па старонках памяці. Гісторыя і традыцыі тэатральнага мастацтва Беларусі
