У пытаннях, якія тычацца выхавання, сацыяльнай адаптацыі і псіхічнага здароўя дзяцей, сёння на першыя пазіцыі выходзіць праблема дзіцячай трывожнасці. Штогод у свеце становіцца ўсё больш неспакойных, няўпэўненых у сабе і эмацыянальна няўстойлівых дзяцей.
Не так даўно беларускія вучоныя, супрацоўнікі лабараторыі гігіены дзяцей і падлеткаў НПЦ гігіены, правялі даследаванне псіхаэмацыянальнага статусу 320 падлеткаў (вучняў 8-х, 10-х і 11-х класаў). Аказалася, што школа і ўсё, што з ёй звязанае, з'яўляецца адным з асноўных стрэсавых фактараў для дзяцей.
Чаго ці каго баяцца школьнікі? Ці можа школьная трывожнасць уплываць на вучобу і паспяховасць і наадварот? Як часта прычынай стрэсу ў дзяцей выступае настаўнік? Ад чаго залежыць псіхаэмацыянальнае здароўе дзіцяці ў школе і ці можна дапамагчы яго захаваць? Пра вынікі даследавання Слушна распавяла малодшы навуковы супрацоўнік лабараторыі гігіены дзяцей і падлеткаў НПЦ гігіены Юлія Палянская.
Прычыны школьнай трывожнасці
Засталося зусім няшмат – і дзеці змогуць выдыхнуць з палёгкай. Вакацыі блізка. За тры летнія месяцы нервовая сістэма прыйдзе ў норму, настрой палепшыцца, сыдзе трывожнасць, хаця б тая, што непарыўна звязаная са школай і навучальным працэсам. Але доўгачаканы рэлакс яшчэ наперадзе, а пакуль навучальны год працягваецца. У старшакласнікаў яшчэ і іспыты на носе.
Даўно даказана, што ўплыў на фізічнае і псіхічнае здароўе дзяцей аказваюць не толькі выхаванне і выбудаваныя паміж сямейнікамі адносіны, але таксама ўнутры- і пазашкольныя фактары.
Больш за тое, у комплексе яны фарміруюць асобу чалавека: яго светапогляд, жыццёвую пазіцыю, здольнасць да адэкватнага самавыяўлення і эфектыўных узаемінаў з навакольнымі. І сям'я, і школа аднолькава адказныя за тое, ці вырасце чалавек моцнай, мэтанакіраванай і вольнай асобай, ці ператворыцца ў запалоханага, закамплексаванага і агрэсіўна настроенага індывіда.
– На працягу навучальнага года значную частку часу дзеці праводзяць у школе. І відавочна, што псіхаэмацыянальнае здароўе дзіцяці напрамую залежыць ад яго паспяховасці па прадметах, узаемінаў з аднагодкамі і настаўнікамі, – тлумачыць Юлія Палянская. – Паняцце «школьная трывожнасць» абумоўленае сітуацыяй і ўзнікае як вынік стрэсу, звязанага непасрэдна з навучальным працэсам альбо з тым, што адбываецца ў сценах навучальнай установы. Інакш кажучы, няма школы – няма трывожнасці.
Калі канкрэтызаваць прычыны, якія здольныя выклікаць у дзіцяці стрэс і прывесці да павышанай трывожнасці, сярод іншых можна назваць:
- Інтэнсіўнасць працэсу навучання (парадаксальна, але пры пастаяннай аптымізацыі сістэмы адукацыі аб'ём навучальных і пазанавучальных нагрузак мае толькі адну тэндэнцыю: да ўзрастання).
- Дэфіцыт часу для засваення інфармацыі (па меры таго, як растуць нагрузкі, заканамерна змяншаецца колькасць часу на тое, каб зразумець і засвоіць новую тэму да таго, як будзе ўзятая наступная).
- Памяншэнне працягласці сну і знаходжання на свежым паветры (дзеля справядлівасці варта адзначыць, што гэты фактар спалучаны з неабходнасцю аддаваць шмат часу не толькі вучобе, але і гаджэтам. Больш падрабязна пра даследаванне нашых вучоных на гэтую тэму можна прачытаць тут).
- Маларухомы лад жыцця і нерацыянальнае харчаванне (не звязаныя напрамую са школай фактары тым не менш аказваюць непасрэдны ўплыў на разумовыя і кагнітыўныя здольнасці дзіцяці і, як следства, на яго паспяховасць).
І гэта не лічачы міжасобасных адносінаў з аднакласнікамі і настаўнікамі, адаптацыі пры пераходзе з аднай ступені адукацыі на іншую, булінгу і г.д.
Страх спараджае трывогу. Чаго баяцца школьнікі?
– Наша даследаванне праводзілася з выкарыстаннем методыкі Філіпса, – распавядае Юлія Палянская. – Гэта тэст з 58 пытанняў, якія мяркуюць адназначны адказ: «так» альбо «не». Дзякуючы методыцы Філіпса можна ацаніць узровень і характар школьнай трывожнасці, звязанай з эмацыянальным станам самога дзіцяці, а таксама з яго ўзаемінамі з аднакласнікамі і настаўнікамі. Усяго тэст дазваляе ацаніць узровень стрэсу і трывогі ў дзіцяці па 8 фактарах. Таксама ў ходзе даследавання было ўстаноўлена, што распаўсюджанасць фактараў школьнай трывожнасці павышанага і высокага узроўняў змяняецца з узростам.
Так, распаўсюджанасць «агульнай трывожнасці ў школе» ўсяго за 3 гады навучання ў старэйшых класах узрастае больш чым у два разы. У прыватнасці, сярод васьмікласнікаў, удзельнікаў даследавання, «трывожных» дзяцей было не больш за 8%. Затое ў 11-м класе гэтая лічба вырасла да 18,7%.
Паказчык «перажывання сацыяльнага стрэсу», г.зн., уласна эмацыянальнага стану дзіцяці, на фоне якога ў працэсе навучання выстройваюцца яго ўзаеміны з навакольнымі, перш за ўсё – аднагодкамі, наадварот, крыху зніжаецца. Тым не менш, агульны паказчык застаецца вельмі высокім: 80% навучэнцаў 8-х класаў, амаль 72% вучняў 10-х і 71% вучняў 11-х класаў схільныя да перажывання сацыяльнага стрэсу.
Паводле дадзеных даследавання, у перыяд навучання ў сярэдняй і старэйшай школе стабільна высокім застаецца паказчык «фрустрацыі патрэбы ў дасягненні поспеху»: 50-55%. Іншымі словамі, гэта той неспрыяльны псіхаэмацыянальны фон, які не спрыяе развіццю ў дзіцяці патрэбы ў поспеху і дасягненні высокіх вынікаў.
«Страх самавыяўлення», звязаны з прэзентацыяй сябе і дэманстрацыяй сваіх здольнасцяў, па дадзеных даследавання, уласцівы кожнаму 4-му васьмікласніку і кожнаму 3-му выпускніку старэйшай школы.
Чым большы стаж школьнага жыцця, тым часцей вучні дэманструюць «нізкую фізіялагічную супраціўляльнасць стрэсу», гэта значыць, здольнасць адэкватна рэагаваць на стрэсавыя сітуацыі, якія ўзнікаюць у працэсе вучобы альбо спалучаныя са школьным жыццём.
Так, сярод 8-класнікаў 13% заявілі, што ім складана адаптавацца да стрэсагенных фактараў у школе. У 10-м класе верагоднасць неадэкватна рэагаваць на нестандартныя сітуацыі прадэманстравалі ўжо 17,7% вучняў. А сярод выпускнікоў старэйшай школы нізкая прыстасавальнасць да стрэсавых фактараў была адзначаная практычна ў кожнага 3-га падлетка (28%).
Стабільна высокім сярод навучэнцаў 8-х, 10-х, 11-х класаў застаецца «страх не адпавядаць чаканням навакольных». З падобнымі праблемамі сутыкаюцца 55-60% вучняў.
І тое, што не стала для даследчыкаў нечаканасцю, – гэта школьная трывожнасць, абумоўленая «бояззю праверкі ведаў». Яе дэманструюць 29-35% школьнікаў. Прычым максімальны ўзровень трывогі адзначаны сярод вучняў 8-х класаў.
– Нельга не адзначыць, што на працягу ўсяго перыяду навучання ў школе каласальнае значэнне для псіхаэмацыянальнага здароўя дзіцяці маюць яго ўзаеміны з настаўнікамі, – дапаўняе Юлія Палянская. – Даследаванне паказала, што з праблемамі і страхамі ў адносінах з настаўнікамі сутыкаецца большая палова школьнікаў. Характэрна, што чым даўжэй дзіця вучыцца ў школе, тым больш яно схільнае да страху. Напрыклад, адносіны з настаўнікамі спалучаныя са стрэсам у 57% васьмікласнікаў, якія ўзялі ўдзел у даследаванні. У 10-м класе гэты паказчык вырастае да 64,6%, у 11-м – да 65,4%.
Як дапамагчы дзіцяці справіцца з трывогай і стрэсам
Даследаванне беларускіх гігіеністаў агаліла вельмі сур'ёзную праблему: для значнай часткі дзяцей «другі дом» – не самае ўтульнае і псіхалагічна бяспечнае месца. Але гэта зусім не значыць, што віна цалкам ляжыць на «гаспадарах» гэтага дома – настаўніках. Важна іншае. Вынікі даследавання даюць бацькам і спецыялістам ад адукацыі разуменне «слабых месцаў» не толькі ў атрыманні ведаў, але і ў самой школе як месцы, дзе большую частку года дзеці праводзяць большую частку часу.
Разуменне ёсць першы крок да вырашэння праблемы.
Вось некалькі рэкамендацый для бацькоў школьнікаў, якія дапамогуць дзіцяці адчуваць сябе больш упэўнена і спакойна ў любой стрэсавай сітуацыі:
- Сям'я і дом – гэта месца, дзе дзіця любога ўзросту павінна безагаворачна адчуваць сябе спакойна і ў бяспецы. Гэта тыл, апора, крыніца сілы. Наколькі магчыма, абараніце свой дом і дзіця ад сварак, дрэннага настрою, прэтэнзій і крыўдаў. Калі вашаму школьніку няўтульна ў школе, у яго павінна быць месца, дзе ён банальна зможа перавесці дух і зарадзіцца энергіяй. Гарманічныя, даверныя адносіны ў сям'і не толькі стабілізуюць псіхаэмацыянальны фон дзіцяці, але і ўмацоўваюць імунітэт.
- Не стаўце паспяховасць на першае месца і не патрабуйце ад школьніка таго, што ён не ў стане вам даць, у тым ліку ў плане вучобы. Здольнасць да засваення ведаў залежыць ад шматлікіх фактараў, у тым ліку ад генетычных установак, умоў асяроддзя, ладу жыцця, індывідуальных асаблівасцяў. Акрамя іншага, ацэнка ведаў вучня настаўнікам часта носіць суб'ектыўны характар (нягледзячы на методыкі і метадычкі па бальнай сістэме ацэнкі ведаў). У выніку высокі бал паспяховасці «любой цаной» можа каштаваць дзіцяці фізічнага і псіхічнага здароўя. Галоўнае, каб з яго вырас добры чалавек – гэта сапраўды галоўнае.
- Мала гаварыць свайму школьніку пра тое, што вы любіце яго і гатовыя падтрымаць у любой сітуацыі. «Гаварыце» пра гэта ўчынкамі і будзьце паслядоўнымі. Не крытыкуйце, але прапануйце дапамогу. Навучыцеся паважаць і не парушаць асабістыя межы.
- Часцей праводзьце час разам, яшчэ часцей – актыўна, на прыродзе, у гульнявых цэнтрах, за агульнымі захапленнямі.
- Трымайце баланс. Гаворка не пра тое, каб стварыць «цяплічныя ўмовы» для дзіцяці (наадварот, гэтым вы зробіце яму мядзведжую паслугу, паколькі адаптавацца да ўмоў па-за сям'ёй і дома яму будзе больш складана). Адэкватна рэагуйце на паводзіны і ўчынкі падлетка. Слушныя парады спецыяліста, як гэта зрабіць, – у гэтым матэрыяле.
Будзьце для свайго сына ці дачкі не толькі бацькам-маці, але перш за ўсё сябрам. Калі здаецца, што час страчаны альбо вам дастаўся цяжкі падлетак, не саромейцеся звярнуцца па дапамогу да спецыялістаў. Галоўнае – не вашае самалюбства, а будучае дзіцяці.
