Бяда не пытаецца, ці ўпусцяць яе ў хату, яна ўваходзіць без запрашэння. Страта блізкага чалавека, цяжкі дыягназ, развод — усе гэтыя траўміруючыя падзеі могуць стаць сур'ёзным узрушэннем.
Як дапамагчы чалавеку перажыць гора? Ці трэба прымушаць смяротна хворага лячыцца, калі ён не хоча? Як рэагаваць на ягоную агрэсію? Пра гэта і многае іншае расказала ўрач-псіхіятр, асістэнт кафедры псіхіятрыі і медыцынскай псіхалогіі БДМУ Марыя Быкава.
Гора і гараванне
Гора — гэта эмацыйная інтэнсіўная рэакцыя, якая выклікана стратай кагосьці ці чагосьці, з кім ці з чым была глыбокая эмацыйная сувязь.
Гараванне — працэс перажывання страты, які характарызуецца складанай і працяглай псіхічнай працай. Ён неабходны, каб вярнуцца да паўнацэннага жыцця.
Мы прывыклі ўспрымаць смутак толькі як рэакцыю на нейкія сур'ёзныя страты, такія як смерць або развод. Але смутак — гэта натуральны псіхалагічны водгук на любую страту ці змену, гэта наамаганні, якія мы здзяйсняем для таго, каб прыстасаваць наш унутраны свет да змянення навакольнай рэальнасці.
Тры кіты, на якіх грунтуецца перажыванне гора:
- Кожная страта непазбежна выклікае смутак.
- Кожная страта ўваскрашае ў памяці ўсе мінулыя страты.
- Кожная страта, калі яна поўнасцю перажыта, можа даць штуршок да асобаснага росту.
Што ўплывае на здольнасць перажывання гора?
Хтосьці пераносіць бяду адносна спакойна, а хтосьці месца сабе не знаходзіць, паглыбляючыся ўсё больш у стрэсавыя эмоцыі. Залежыць гэта ад наступных абставінаў.
Эмацыйны стан таго, хто застаўся ў жывых: вядома, што ў тых, хто ў дзяцінстве адчуваў недахоп клопату ці ўжо сутыкнуўся з цэлым шэрагам страт, перажыванне гора можа быць асабліва цяжкім.
Спецыфічная прырода страчаных адносін: іх цяжэй перажыць, калі яны былі злучаны з занадта высокай залежнасцю або абцяжараныя няскончанымі справамі.
Акалічнасці страты: калі хтосьці памірае раптоўна або пры абцяжарваючых абставінах, прыняць смерць цяжэй.
Ускладненае гора
Ёсць такое паняцце «сіндром працяглага гора», або «ўскладненае гора». Даследаванне рызык і ўзроўню ускладненага гора ў тых, хто перажыў генацыд у Руандзе ў 1994 г., паказала, што ў 8 % страціўшых мужа або бацьку сімптомы ускладненага гора захоўваліся ў сярэднім на працягу 12 гадоў пасля страты.
Тыя, хто страціў кагосьці ў выніку гвалтоўнай смерці, падвяргаюцца асаблівай рызыцы, паколькі сутыкаюцца не толькі з перажываннем страты, але і з траўматычнымі аспектамі.
Забарона на выражэнне смутку, якая існуе ў грамадстве — яшчэ адзін фактар, які ўскладняе працэс перажывання гора. Усім вядомы такія прыказкі і прымаўкі як «Слязамі гору не дапаможаш», «Пачні засмучацца, усё з рук паваліцца», «Перастань аб тым тужыць, чаму нельга дапамагчы» і інш.
Стадыі гаравання
Гэта своеасаблівая тэарэтычная мадэль, якая апісвае тыповыя рэакцыі чалавека на страту. Самая вядомая мадэль была прапанавана швейцарскім псіхіятрам Элізабэт Кюблер-Рос у 1969 г.
Яна вылучыла пяць стадый пражывання страты:
- Адмаўленне
- Гнеў
- Гандаль
- Дэпрэсія
- Прыняцце
Разгледзім, як гэта працуе, на прыкладзе чалавека, які даведаўся аб сваім смяротным дыягназе.
Адмаўленне. Пераважаюць думкі: «Не, толькі не я, гэтага не можа быць».
Гэтая стадыя можа выяўляцца ў дзвюх формах:
- чалавек адмаўляецца верыць у тое, што ў яго выявілі цяжкую хваробу, ад якой ён можа памерці. Ён пачынае хадзіць да розных лекараў, імкнецца некалькі разоў перарабляць аналізы, здае іх у розных клініках;
- чалавек адчувае шок, замыкаецца ў сабе і ўвогуле больш не звяртаецца па медыцынскую дапамогу. У такой сітуацыі важна дазволіць чалавеку адмаўляць сваю хваробу, не спрабаваць яго пераконваць, а проста быць побач і імкнуцца падтрымліваць яго. Родным і блізкім трэба ведаць, што сяброўская прысутнасць — усё, што яму зараз трэба.
Пераважнае пачуццё ў гэтай сітуацыі — страх, які глыбока хаваецца. Чалавек адчувае страту пачуцця бяспекі, адчай, адчуванне бязвыхаднасці, тупіку. Нават могуць узнікнуць суіцыдальныя думкі і спробы, але часцей за ўсё гэта — заклік аб дапамозе.
Гнеў. Калі чалавек не ў сілах адмаўляць відавочнае, яго пачынаюць перапаўняць гнеў, раздражненне, абурэнне. Ён звяртае сваю агрэсію і гнеў на грамадства, урачоў, сваякоў, прычым здараецца гэта часам нечакана. Прычына — рэзкая змена звыклага ладу жыцця.
Не варта ўспрымаць гэта раздражненне на свой рахунак — хутчэй за ўсё, да вас яно не мае дачынення. Пастарайцеся ставіцца да чалавека з павагай, уважліва і спакойна выслухоўваць.
Важна памятаць, што ў гневу ёсць свае плюсы. У чалавека адбываецца актывацыя ўсведамлення хваробы. Нягледзячы на тое, што ў галаве бурліць жах ад таго, што, магчыма, хутка яму давядзецца памерці, гнеў сведчыць аб тым, што ён успрымае сітуацыю з поўнай сур'ёзнасцю.
Ён шукае прычыны хваробы, часта вінаваціць лекара (несвоечасова паставілі дыягназ), навакольных ці нейкія жыццёвыя акалічнасці.
Пераважнае пачуццё на гэтай стадыі: каласальны страх.
У паводзінах прысутнічаюць разнастайныя праявы гневу, агрэсіі, крыўды.
Гандаль. На гэтым этапе пацыент спрабуе «гандлявацца» з Богам або лёсам, каб адтэрмінаваць непазбежнае. Зніжаюцца крайнія эмацыйныя праявы. З'яўляюцца матывацыя да лячэння і надзея на акрыянне. Адбываецца актывацыя пошуку спосабаў і шляхоў збаўлення ад хваробы.
Пераважнае пачуццё — страх. Але адначасова з'яўляецца і надзея. Чалавек актыўна ўключаецца ў лячэбны працэс, у дабрачынную дзейнасць, можа праяўляць рэлігійнасць, цікавасць да эзатэрыкі, нетрадыцыйных метадаў лячэння і аздараўлення.
Страх змяняецца надзеяй, і наадварот. Гэта стварае эфект эмацыйных арэляў, якія могуць быць выматвальнымі і стаць чыннікам дадатковай пакуты.
Дэпрэсія. Цяпер ужо чалавек разумее ўвесь цяжар свайго стану, аплаквае тое, што ўжо страціў (звыклы лад жыцця, знешнюю прывабнасць, сілы, працаздольнасць і г.д.).
Недапушчальна казаць яму, каб не засмучаўся, бо усе мы хвалюемся, калі здараецца гора, а гэтаму чалавеку неўзабаве трэба будзе страціць усё, што ён калісьці любіў. Калі дазволіць яму выказаць сваю смуту, яму лягчэй будзе канчаткова пакарыцца. Хворы будзе ўдзячны тым, хто зможа проста пабыць побач, не прадпрымаючы пастаянных спроб яго суцешыць. Псіхалагічныя механізмы абароны тым часам перастаюць дзейнічаць, назіраецца пагаршэнне душэўных пакут, чалавек прызнае ўсю сур'ёзнасць сітуацыі.
Выяўляюцца пачуццё трывогі, смутак, сорам і віна. Могуць паўтарыцца суіцыдальныя думкі. І гэта таксама будзе, хутчэй за ўсё, заклік аб дапамозе.
Прыняцце або пакорнасць. Пакорнасць не варта лічыць этапам радасці. Яно амаль пазбаўлена пачуццяў, як быццам боль сышла, барацьба скончана. Гэты этап таксама можна назваць апошняй перадышкай перад далёкай дарогай.
Тым часам дапамога, разуменне і падтрымка больш патрэбныя сям'і хворага, чым яму самому. Адбываецца фармаванне новай ідэнтычнасці — прыняцце сябе як хворага чалавека. Чалавек стараецца прымірыцца з лёсам і навакольнымі. Адкрываецца магчымасць жыць ва ўмовах хваробы. Адаптуючыся, ён проста працягвае жыць.
Пераважаюць страх, надзея, пакорнасць. Страх смерці збалансаваны надзеяй (заўтрашні дзень таксама будзе), узмацняецца яркасць дробязяў ва ўспрыманні.
***
Важна памятаць, што стадыі гаравання не з'яўляюцца строгімі і непарушнымі правіламі. Яны не абавязкова праходзяць паслядоўна і аднолькава ва ўсіх. Кожны перажывае страту па-свойму, у залежнасці ад сваёй асобы, абставін, культуры, наяўнасці ці адсутнасці падтрымкі. Некаторыя могуць прапускаць этапы ці вяртацца да іх некалькі разоў.
Папярэдняе (папераджальнае) гора
Нямецка-амерыканскі псіхіятр Эрых Ліндэман увёў тэрмін «папярэдняе гора», каб апісаць спосаб, якім чалавек праходзіць праз гора да таго, як страта сапраўды адбудзецца.
Папярэдняе гора можна назіраць у сем'ях, дзе ёсць ракавы хворы ў тэрмінальнай стадыі, і ў дзяцей пажылых бацькоў.
Самі цяжка хворыя таксама могуць адчуваць гэтае гора. Калі чалавек сур'ёзна хворы, то ён сам, яго сваякі і сябры перажываюць мноства страт, наконт якіх можна бедаваць задоўга да таго, як гэта здарыцца.
Страта самастойнасці, пачуцця бяспекі, абмежаванне магчымасцяў і нявызначанасць будучыні — з усімі гэтымі пазбаўленнямі сутыкаецца пацыент.
Асноўная прыкмета папераджальнага гора — унутраная трывога: чалавек хутчэй баіцца надыходзячай страты, чым усведамляе і перажывае яе ў дадзены момант.
Папераджальнае гора таксама можа суправаджацца выбліскамі гневу, лютасці разам са смуткам, за якімі ідуць прыступы дэпрэсіі. Гэты від гора звязаны з выматвальным страхам, асабліва ўлічваючы, што ў дадатак да ўсяго чалавек можа адчуваць і стрэс, звязаны з доглядам за паміраючым (калі гаворка ідзе аб сваяках).
Папярэднія стадыі гаравання таксама характэрны для папераджальнага гора.
Калі хвароба пагражае жыццю, важна пагаварыць пра смерць і планы на астатні адрэзак жыцця.
Чаму нельга пазбягаць смутку
Іншай тэорыяй перажывання гора і гаравання з'яўляюцца чатыры задачы смутку, сфармуляваныя амерыканскім філосафам Дж. Уільямам Уордэнам. Ён лічыў, што, раз людзі, якія праходзяць стадыі гаравання, могуць рухацца як наперад, так і назад, лепш разглядаць працэс гаравання ў выглядзе серыі задач.
- Прыняць рэальнасць страты. Страта цяжкая, і ўзнікае моцнае адмаўленне. Для таго, каб чалавек мог перажыць страту, трэба дапамагчы яму перастаць фіксавацца на адмаўленні.
- Перажыць боль, які прычыняе гора. Заахвочвайце людзей адчуваць боль, а не пазбягаць яго.
- Прывыкнуць да асяроддзя, у якім адсутнічае нябожчык. Гэта таксама адносіцца да адаптацыі да новага парадку і зменаў у ладзе жыцця з-за дыягназу.
- Адцягнуць увагу ад страты і ўкласці эмацыйныя сілы ў іншыя адносіны. Часта гэтай задачы супраціўляюцца, таму што ўспрымаюць яе як здраду. Новыя адносіны не замяняюць старыя, яны проста іншыя.
«Інфармацыя агучана ў рамках XXIX Міжнароднага медыцынскага форуму "Ахова здароўя Беларусі - 2024»
