«Гарбата ці кава?» — гэтае пытанне па некалькі разоў на дзень задае сабе, мабыць, кожны з нас. Кава бадзёрыць раніцай. Гарбата сагравае, лечыць і суправаджае доўгія гутаркі. Але ёсць яшчэ адна гарачая альтэрнатыва, пра якую мы часта забываемся, — травяная гарбата!
Кожны беларус хоць раз зімой заварваў ліпу, маліну, мяту. Рамонак наогул, здаецца, панацэя ад усіх хвароб — ім палошчуць горла, лечаць прастуду, здымаюць раздражненні на скуры, п'юць у якасці заспакаяльнага сродку.
Партал Слушна вырашыў паглядзець на пытанне «беларускай гарбаты» шырэй. Разам з траўніцай, рамеснікам Таццянай Сіткевіч мы пагаварылі пра самы папулярны аналаг чорнай гарбаты, якая расце ў Беларусі (і не толькі), як самастойна нарыхтаваць яе летам, чым замяніць рамонак і як правільна заварваць гарбату, каб не нашкодзіць сабе.
«Пайду гарбаты навару»
Таня босая сустракае мяне на ганку драўлянага дома ў вёсцы Казельшчына недалёка ад Мінска, на вуліцы -20, мы дамовіліся сустрэцца ў адзін з самых халодных дзён гэтай зімы. Я ўжо мару сагрэцца кубачкам гарбаты, але яшчэ не здагадваюся, што выбар будзе настолькі складаным, але давядзецца пачаць з кавы.
Які посуд лепш не купляць? Разбіраемся ў якасці яго матэрыялаў
Аднаго толькі чайнага посуду на кухні траўніцы — вочы разбягаюцца! Шкляны, керамічны, фаянсавы, медны заварнікі. Піялкі рознага аб'ёму, пра колеры і расказваць няма чаго. Шклянкі з разьбой і без, падсітак і лыжачкі ... Ступка, каб растаўчы спецыі, падносы, лапаткі для гарбаты. Няма тут хіба што звыклых кубкаў.
— Мой тата з Марый Эл, і я, на здзіўленне, добра памятаю сваё дзіцячае падарожжа туды. У іх на кухні асобна стаіць маленькі стол, як кававы па памеры, толькі гарбатны. Горкамі на ім выстраены піялы самых розных памераў і кветак. Для кожнай нагоды свая, нават для часу сутак — свая. Што гэта за сподачкі такія маленькія, нібы лялечныя, мне было вельмі цікава. Разглядала іх, круціла. Адтуль мая любоў да посуду і эстэтыцы чаявання. Кітайскія чайныя піялы — для зялёнай гарбаты, чырвонай, белай. Са шклянак п'юць арабы, ратуюцца гарбатай у спякоту. Мне падабаецца даведвацца, як п'юць гарбату ў іншых краінах, і з кожнага падарожжа імкнуся прывезці навінкі для сваёй калекцыі.
— Гэта праўда прыгожа і зачароўвае. А як у такія піялы патрапіла твая беларуская гарбата?
— Гэта ад бабулі. Усё лета дзіцем праводзіла ў яе на Палессі. Яна заўсёды казала «пайду, гарбаты навару» або «пайду, гарбату пастаўлю». Сама ішла па агародзе і як быццам шчыпала траву, лісцік таго, лісцік таго зрывала. Парэчка, агрэст, маліна, мята... Яна ад студні да хаты пакуль даходзіла, жменьку лісцікаў збірала. У рондальчык чыгунок скідвала, вадой залівала і за засланку ў печ ставіла. Ягады часта дадавала. Неяк інтуітыўна яна збірала кампазіцыі для гарбаты і ўзвараў. Я са школы вельмі любіла біялогію і хімію, паступова ўнікала. Але да ўсвядомленага пітва, назавем гэта так, прыйшла шмат пазней. Спачатку была крамная, прамысловая гарбата — чорная ці зялёная, усё роўна, з бясконцай колькасцю густаў, дабавак, араматызатараў. Адкрываеш любы слоік, а табе пах прама «б'е» у нос. Знаёма? Адразу зразумела — не натуральныя пахі. Больш за тое, калі пачытаць чым яны араматызуюць, гэта не пра здароўе. Смажаны, салодкі, але не карысны густ. На шчасце, зараз людзі сталі больш думаць, што ядуць і п'юць, гэта вельмі радуе. Як вядома, што пакладзеш у сябе, тое і атрымаеш.
Шафа, у якой жыве лета
Траўніцай наша гераіня стала, калі перабраліся сям'ёй жыць у вёску сем гадоў таму, дзе ўсё квітнее і пахне на вачах, побач. Пачала нарыхтоўваць траву для сям'і, потым для сяброў, потым для сяброў сяброў. І настолькі захапілася і палюбіла гэты працэс, што падвучылася і пачала сама складаць гарбатныя купажы. Збірала травы, якія растуць на суседнім лузе, у полі, у лесе.
— Мне сяброўкі летам пішуць, што ў кабінеце так душна працаваць, а ў мяне тут выдатна! Мой працоўны кабінет — лугі, палі, лес! Сезон нарыхтоўшчыка кароткі, трэба ўсё паспець. Складана, калі шмат травы збіраеш за адзін дзень. Усё перабраць, высушыць, прасачыць.
З часам Таня пачала і сама вырошчваць траву, так з'явіўся каля агарода гарбатны садок!
— Першапачаткова было 10 гатункаў мяты, за адну зіму вымерзлі два, за другую яшчэ два, засталося шэсць. Тры гатункі ісопу. Класная трава, я ўсіх знаёмых ёй ратавала ад паслякавіднага кашлю. Шалфей буду падсаджваць. Яшчэ мацярдушка выдатна расце, эстрагон, амарант, календула, рамонак, фенхель і чабор.
Вядома, адразу захацелася ўбачыць такі незвычайны садок, але расстроіца я не паспела, усё хораша высушанае, амаль як свежае, захоўваецца ў шафе і ў каморы, у шкляных слоічках і прыгожых крамнінных мяшочках розных памераў, крафтавых папяровых пакетах. Усё акуратна падпісана. Таня беражліва перастаўляе свае слоічкі з месца на месца, адчыняе і дае мне з галавой нырнуць у водары. А яшчэ пра змесціва кожнай слоічкі яна можа казаць гадзінамі!
— Васілёк, пялёсткі чайнай ружы, календула, суквецці райскай яблыні і самі плады слайсамі — у гарбаце хутчэй элемент для прыгажосці. Хоць, калі той жа васілёк піць як супрацьацёкавае, мачагоннае, патрэбна іншая канцэнтрацыя, сумесь будзе выдатна працаваць. Але бяроза справіцца лепш! А вось таволга — маё апошняе адкрыццё, салодкая, мядовая, проста класная. Па сваіх лячэбных уласцівасцях прыродны антыбіётык, супрацьзапаленчая і супрацьпухлінная. Квітнее белымі дробнымі кветачкамі, збіраць толькі праблемна — расце часцей на багністых мясцовасцях. Шукала гэтую траву адрасна, абыходзіла і аб'ездзіла ўсю акругу, на машыне і на ровары, а аказалася яна ў нас на лузе расце. Сёлета нарыхтавала яе вагон і маленькую каляску. Амарант — дзіўная расліна, у ім самы высокі процівапухлінны індэкс, такога няма ні ў якай іншай расліны. У якасці прафілактыкі абавязкова рэкамендую ўключыць у свой гарбатны рацыён ці можна ў якасці мікразеляніны ў салатах. Ісоп, сямейства яснотковыя, вельмі алергенны, трэба акуратна прымаць асабліва дзецям і алергікам. Але ад зацяжных кашляў, як ісоп, хіба, што шалвея дапаможа і ўсё.
У лугах збіраю — святаяннік, піжму, крываўнік, таволгу, чабор, трыпутнік, крапіву, дзьмухавец, маці-і-мачыху, васілёк, лапух, пастуховую сумку, палын, хвошч. У лесе — ядловец, хвою, брусніцы, чарніцы, суніцу лясную, алешыну…
Вельмі цудоўная наша ліпа. І як заспакойлівы, і супрацьзапаленчы сродак, многім здымае мігрэнь. Півоню, якая ўхіляецца, можна дадаваць у дэсерты, і ў гарбату Яна вельмі добра разгружае нервовую сістэму. Аронія, рабіна чарнаплодная ёсць дэкаратыўная, якая проста для прыгажосці. А ёсць лячэбная — таксама выдатна змяншае ціск. Мацярдушка, гэта той жа арэгана, (па-беларуску мацярынка, мацярушка) лічыцца жаночай травой. Усе імунныя зборы таксама з мацярдушкай!
У Таніных слоічках ёсць, напэўна, усе ягады і травы, якія можна выгадаваць у нас або сабраць у лесе — парэчка чорная і чырвоная, шыпшына, маліна, ажына, вішня, яблыня, груша, аронія, глог, календула, чарніцы, клубніцы, абляпіха , рабіна, журавіны, брусніцы. Яно ўсё дзейснае і не столькі для прыгажосці, колькі для карысці.
— А аксаміткі таксама можна ў гарбату дадаваць? — заўважаю і гэтых аранжавых прыгажуноў з клумбы ў адным са слоічкаў.
— Так. Гарбата з іх — выдатны сродак падчас прастуды, выводзіць таксіны, выдатна выкарыстоўваецца як мочагонны сродак, але ў маёй шафе гэта хутчэй заправа. Аксаміткі можна дадаваць у плоў замест шафрана, калі няма магчымасці купіць якасны. Толькі трэба адстрыгчы чорныя кончыкі насення. Аранжавыя пялёстачкі падфарбоўваюць і даюць водар цікавы.
Я ўжо дапіла сваю каву, а ў шкляны заварнік гаспадыня сабрала лета! Каб не толькі ўспомніць яго яркія пахі, але і зноў убачыць каляровасць! Слайсы трускаўкі, маліна і, вядома, у аснове скрыпень (кіпраў вузкалісты). Больш за ўсё Таня нарыхтоўвае менавіта яго, ён і ёсць аснова ўсіх яе збораў.
Не ведаеш — не бяры
— У складзе гэтай, здавалася б, простай травы ⅔ табліцы Мендзялеева, усе вітаміны, амінакіслоты, эфірнае масла. Скрыпень — гэта баланс, ён нармалізуе працэсы ў арганізме. У моцнай канцэнтрацыі раніцай ён можа бадзёрыць, а ўвечары, калі піць ліст, ён расслабляе, хоць гэта адзін і той жа прадукт. Дзякуючы таму, што ў яго складзе ёсць слізі, ён мякка вырашае праблемы з ЖКТ. У мяне самой былі вялікія праблемы са страўнікам — гастрапатыя, гастрадуадэніт, эзафагіт і хелікабактэр, пралечаны двойчы. Менавіта дзякуючы скрыпню я выйшла са сваіх пытанняў, піла яго кожны дзень, увесь час, як адзін з прыёмаў гарбаты штодня. Ён таксама дапамагае змагацца з авітамінозам, умацоўвае імунную сістэму, павялічвае агульны тонус арганізма пасля перанесенай хваробы ці падчас цяжкіх разумовых і фізічных нагрузак.
— Ці можна назваць скрыпень беларускай гарбатай?
— Не, ён расце амаль усюды і ў нас у тым ліку. Вельмі вялікая частка менавіта ў Расіі, адтуль бярэ пачатак культура скрыпневага піцця. Сыравіна можа крыху адрознівацца па хімічным складзе, таму што дзесьці ў глебе будзе больш адных мікраэлементаў і мінералаў, дзесьці іншых. На балоце і на пяску ён будзе вельмі розны. На Русі скрыпень вузкалісты звалі карпорскай гарбатай. Не было прывазной, таму гэту пілі з задавальненнем. Калі з'явілася англійская чорная гарбата, яна адразу стала прыкметай багацця сям'і. Што рабілі людзі — фарбавалі гарбату ў чорны колер, грошы ж былі не ва ўсіх. Фарбавалі скрыпень да чарноцця, у печах сушылі, попел падмешвалі. А яно і не трэба. Хутка высушыць пры высокіх тэмпературах, гэта не пра тое, каб захаваць карысныя ўласцівасці ліста, а каб спаліць іх.
Саму расліну выкарыстоўвалі нашмат шырэй. Калі ён квітнее ў яго прыгожыя ружовыя кветачкі, бачныя здалёку, а калі адцвітае — у стрыпках з'яўляецца пух, гэтым пухам набівалі матрацы, падушкі, на ім спалі, з кудзелістага сцябла рабілі вяроўкі, з каранёў рабілі муку, дадавалі ў хлеб.
Хатні хлеб. Падборка простых і арыгінальных рэцэптаў
Груба кажучы, выкарыстоўвалі ўсю расліну, пакідаючы толькі кавалачак сцябла.
— Добра, напрыклад, я вырашу ўлетку нарыхтаваць сабе трохі. Калі збіраць скрыпень, якія лісты павінны быць, што з імі рабіць?
— Па хімічным складзе няма розніцы збіраць да квітнення, падчас ці пасля. Ліст, які сабраны да квітнення больш далікатны, з ім лягчэй працаваць. Але! Тым, хто не разумее, якая расліна перад ім, лепш дачакацца квітнення, калі расліну сапраўды ні з якай іншай не пераблытаеш. Летась была грукатлівая гісторыя, як паненка назбірала сабе залатарніка замест скрыпня, напілася і атруцілася. Не ведаеш — не бяры, гэта першае правіла траўніка, як і грыбніка.
Збіраецца самы добры лісцік, без пашкоджанняў, без жыўнасці. Калі ўзяць саму расліну, то гэта верхнія дзве-трэці сцябла. Я заўсёды яшчэ за тое, каб не нішчыць лакацыі. Збіраць трэба беражліва і так, каб трава аднавілася. Скрыпень выдатна аднаўляецца, галоўнае не выдзіраць яго з коранем. Сабралі. Цяпер важна высушыць. Скрыпень добра ферментаваць. Неферментаваны скрыпень больш за месяц піць не рэкамендуецца! Усе мы так ці інакш знаёмыя з працэсам закісання. Дык вось ферментацыя — гэта па сутнасці акісленне пры дапамозе ферментаў гарбаты, частка працэсу натуральнага закісання. Таму ні ў якім разе сабраны ліст не мыем, каб дзікія дрожджы не змыць. Ферментацыю спыняюць, як правіла, раней, чым прадукт канчаткова збродзіць. У выпадку з лістом, прычым любым, ферментацыю спыняюць перш чым ліст згніе ці закісне.
Першы этап выраба гарбаты — гэта завяльванне, калі ўвесь сабраны ліст заварочваюць у ільняныя прасціны, кладуць у цёмнае цёплае вільготнае месца, каб ён не перасох. Прыкладна суткі паляжыць, можа менш, трэба правяраць. Завяліўся — значыць пры згінанні ліста напалову ў ім няма храбусцення, тады можна працаваць далей. Бярэш па 6-8 лісцікаў і далонькамі скручваеш у трубачкі, далей шчыльна складаеш у шкляныя слоікі, або шкляныя паддоны пад прыгнёт. Я працую толькі са шклом. Яшчэ ёсць метад — «вымяс сырога цеста». Кладзеш у таз і рукамі вымешваеш лісты, як цеста. Ліст павінен пусціць сок! Гэта і ёсць пачатак ферментацыі. Груба кажучы, усе разбураныя мембраны ліста пусцілі сок, натуральныя дрожджы, якія на паверхні ліста таксама пайшлі ў дзеянне. Пачалося закісанне (ферментацыя).
Ёсць лёгкая, сярэдняя і глыбокая ферментацыя — гэта пытанне часу. 4-6 гадзін доўжыцца лёгкая ферментацыя, потым можна сушыць. І я галасую за гэты варыянт для пачаткоўцаў. Скрыпень лёгкай ферментацыі з густам і пахам! Чым глыбей ферментацыя, тым цямней ліст і адпаведна запраўка, тым больш насычаны, даўкі густ (глыбокі смак пераспелай грушы ды яблыкаў), ён будзе пяршыць горла, незвычайна пры першай дэгустацыі.
Ферментацыя прайшла, ліст высах у натуральных умовах або ў дэгідратары (у маім выпадку гэта дэгідратар, які дазваляе захаваць раслінную абалоніну і максімум карысных уласцівасцяў, не блытаць са звыклай электрычнай сушылкай), потым, увага, месяц ідзе сухая ферментацыя. Калі чай настойваецца, каб потым пры заварванні даць максімум колеру, водару і густу. Чым больш ён стаіць, тым больш набірае водар. Не працуе гэта так — сёння высушыў — заўтра заварыў і п'еш. Розніца ёсць і значная, паверце досведу.
— Ферментаваць можна любы ліст?
— Маліны, вішні, грушы, яблыкі, слівы, ажыны, парэчкі, суніцы, ляшчыны, клёну і многіх іншых. Вельмі смачна, калі правільна ўсё зрабіць. Што да ферментацыі больш цвёрдага ліста, часта ўжываюць метад, калі лісце спрасоўваюць у пакеты, у вакуум, замарожваюць, а потым —размарожваюць у натуральных умовах. Тады лягчэй лопаецца мембрана ліста, і ён лягчэй пускае сок. Пасля іх кладуць у шкло пад прэс, накрываюць мокрай тканінай. Далей сушаць. Ліст вішні ў запарцы глядзіцца як чорная добрая гарбата, а водар немагчыма перадаць словамі. Маліна ферментаваная на смак усё роўна што малінавае варэнне!
Скрыпень заварваецца 2-3 разы мінімум. Уся арганалептыка — смак, колер, пах — з кожным пралівам будзе слабей. Першая заварка будзе самая яркая, насычаная, цёмная. Наступныя слабейшыя, але нават калі яны слабейшыя там ёсць такія мікраэлементы, якія толькі з чацвёртага разу пераходзяць з цела ліста ў напой. Можна проста замест вады піць і атрымліваць карысць. Улетку выдатна ў чацвёрты праліў дадаць лімон, галінку мелісы, атрымаецца гатовы ліманад.
Траўніца і мяне поіць скрыпнем, але незвычайным, а з прыжаркай! Калі ён грануляваны абсмажваецца на распаленай чыгуннай патэльні літаральна некалькі хвілін, каб цукры, якія ёсць у лісце, карамелізавалі гранулу і запячаталі ў ёй сок. Карамельны густ у напоі і без усялякіх араматызатараў! Але не скрыпнем адзіным. Таня робіць купажы і на аснове мяты, мелісы, ферментаванага ліста пладовых культур. І ўвогуле любіць разнастайнасць і эксперыменты.
Гарбата, настой ці адвар?
— Я і мая сям'я п'ем гарбату кожны дзень і круглы год, але не ўсё як я. Адна з маіх любімых гарбат — абляпіха ў камбінацыі з гваздзікам, бадзянам, апельсінам і размарынам. Ці проста з мёдам — гэта таксама райская асалода! Скрыпень часцей люблю ліставы, магу часам з дабаўкамі ўжываць, у мяне ўсё пад настрой, ці адрасна пад праблему са здароўем.
А я спрабую ўжо трэці від гарбаты. У заварніку нейкім цудоўным чынам пасябравалі меліса, карыца, кардамон, гваздзік і мёд.
— Усе спецыі і вострыя прыправы тут (паказвае на чайнік) разаграваюць энергію, даюць сілы, іх лепш піць у першы ці другі прыём гарбаты — раніцай за сняданкам і днём. Увечары заварыце мяту, мелісу, півоня, ліпу, фенхель, скрыпень. Але ўсё зноў жа індывідуальна. Я асабіста гіпатонік і раніцай у мяне абавязкова альбо чорная, альбо зялёная гарбата, доза кафеіну, так скажам, каб расплюшчыць вочы. Далей ужо днём я п'ю каву, але толькі эспрэса. Увечары нервовая сістэма патрабуе паслаблення, спакою — гэта мяккае святло, мы вячэраем пры свечках і абавязкова п'ем травяную гарбату.
— Мне здаецца з травой трэба быць акуратным. Можна ж і нашкодзіць? Як пачну зараз піць ліпу ці рамонак кожны дзень!
— Я заўсёды кажу, што трэба разумець — ёсць гарбата, ёсць настой і ёсць адвар — яны адрозніваюцца толькі канцэнтрацыяй рэчыва на аб'ём вадкасці і спосабам тэрмаапрацоўкі. Калі піць нешта канцэнтраванае, то тут патрэбен толькі доктар-фітатэрапеўт. Па канцэнтрацыі гарбаты, калі піць 1-2 кубкі на дзень, можна зусім не перажываць, вы сапраўды не нашкодзіце сабе. Атрымаеце асалоду ад жыцця і падтрымаеце сваё здароўе. Піць гарбату мэтанакіравана, вялікімі канцэнтраванымі дозамі — гэта ўжо сур'ёзна і часам нават небяспечна, гэта самалячэнне. Лепш звярнуцца да прафесіянала.
Таксама заўсёды кажу, што ўся трава працуе павольна, гэта сістэмны абдуманы падыход да сябе і свайго арганізму. Не трэба чакаць хуткай рэакцыі, папіце скрыпень месяц і ўбачыце змены.
— Нашкодзіць у канцэнтрацыі гарбаты складана, зразумела. А якімі лайфхакамі можаш падзяліцца для жыцця, як дапамагчы сабе травой?
— Аб'еліся, цяжар у страўніку — меліса, мята спрыяюць страваванню. Яны ж прыбіраюць метэарызм і цяжар у жываце. Вельмі адрасны запыт, асабліва ў дзяўчынак, — ацёкі, затрымка вадкасці ў арганізме. Плюс апошняя хваля COVID-19 дала сур'ёзныя ўскладненні на ныркі, лісты і ягады брусніцы дапамогуць! Далей у нас шмат хто пакутуе ад ціску. Чабор паднімае ціск, гіпертонікам з ім трэба акуратна. Мята паніжае ціск, а скрыпень нармалізуе. Простая фізіка ў тым, што мочагонная гарбата і травы, аўтаматычна змяншаюць ціск. Гэта анатомія. Кава як працуе? Наадварот! Абязводжвае моцна. Асабліва жанчынам я заўсёды тлумачу, што кава высушвае скуру. П'еце яе шмат — пасадзіце дома алоэ і ўвільгатняйце твар! Не забывайце піць ваду! Кубак кавы — дзве вады. Плюс кава рэзка дае нам прыліў сіл, гадзіну-паўтары мы актыўныя, а потым рэзка прыходзіць бяссілле і мы ідзем за новай дозай. Але гэта няправільна. Сняданак, потым гарбата ці кава. Супакоіцца і расслабіцца ўвечары дапаможа ліпа, фенхель, таволга, меліса ці мята. Калі нязвыкла на смак, дадайце апельсін, сухі ці свежы. Калі сухі — галоўнае не перабраць, таму што цэдра ў вялікай колькасці дасць свае эфіры і напой будзе горкім.
— А ёсць неспалучаныя травы?
— Крываўнік, піжма і святаяннік па аднаму ці ўсе разам — вельмі горкія. Гэта лячэбныя травы, іх піць немагчыма, каб было смачна. У складзе збору, у малой канцэнтрацыі, горкасць не так адчуваецца, але гарбата ўсё роўна дапамагае. Неспалучальныя — усе эфіразмяшчальныя. Мяту, калі заварваць у вялікай канцэнтрацыі, таксама атрымаецца горка і не смачна, а можа яшчэ і сардэчны рытм дурэць ад такога канцэнтрату.
—З чаго параіш пачаць людзям, якія наогул не п'юць травяных чаёў, не разумеюць іх?
— Пачніце з маленькага прыгожага рытуалу! З прыгожага посуду, пры свечках, у прыемныай абстаноўцы, папіце ўвечары гарбаты. Таму што на ноч разгрузіць нервовую сістэму — гэта вышэйшы пілатаж, а не ўваткнуцца ў экран гаджэтаў. Вывучыце свае густы. Што вы любіце — кіслае, салодкае, якія ягады вам падабаюцца, якая садавіна. Падарыце сабе час з гарбатай, за гутаркай з роднымі, увядзіце гэты працэс у жыццё як пастаянны рытуал. І збірайце, не лянуйцеся, столькі ў нас усяго расце карыснага і смачнага, побач і вакол.
Як правільна заварваць гарбату?
Траву важна заварваць вадой тэмпературы 80-90 градусаў. Калі няма чайніка з магчымасцю выставіць патрэбную тэмпературу, ёсць іншы метад. Чайнік закіпеў, пакуль вы ў заварнік траву насыпаеце, тэмпература ўжо ўпадзе да 90 градусаў. За 1-2 хвіліны ўпадзе дакладна. Даць пастаяць адвару хвілін 5-7. Падыхаць водарам і піць з задавальненнем. Для заварвання выдатна падыдзе кераміка, фаянс. Крыху слабей нацягваецца гарбата ў шкле, але затое эстэтычна выглядае. Ягадкі, кветачкі, пялёстачкі глядзяцца вельмі прыгожа.
Важна памятаць, што ва ўсіх кафеінавых гарбатах праз гадзіну падчас акіслення пачынаюць з'яўляцца шкодныя рэчывы пачынальна ад канцэрагенаў і далей. Для ўсіх кафеінавых гарбат працуе адно правіла — заварыў, выпіў, выліў. Зялёная гарбата: першы раз заварыў, памыў ліст — зліў. Другі раз заварыў — выпіў, яшчэ два разы заварыў — выпіў і ўсё. Выкінуў ліст. Адвар, які гадзінамі стаіць, так быць не павінна. Заварка на тыдзень — таксама не варыянт! Дарэчы, усе травяныя гарбаты могуць стаяць суткі, не больш!
Чым гарбата карысная для арганізма? Уласцівасці розных відаў напою
