Асоба Марка Шагала — адначасова ўнікальная і таямнічая абсалютна для кожнага чалавека. Яго жыццё — магія, эксперымент, выпрабаванне і, безумоўна, дар Божы.
Талент Шагала быццам вялікая кніга прафесійнага мастацтва, якая з кожным годам жыцця мастака станавілася ўсе больш цікавейшай і шматграннай.
Сёлета спаўняецца 135 год з дня нараджэння творцы, і гэта добрая нагода ўзгадаць цікавыя перыяды яго жыцця і яшчэ раз прааналізаваць мастацкую спадчыну.
Нараджэння таленту. Пажар як сімвал новага жыцця
6 ліпеня 1887 года ў сям'і прыказчыка селядцовай крамы Хацкеля Шагала і яго жонкі, Фейгі-Іты, нарадзіўся будучы жывапісец — тады яшчэ Моўша Шагал. Аб яго дакладнай даце нараджэння спрачаюцца да гэтага часу: адны крыніцы паказваюць 6, іншыя — 7 ліпеня.
Па адной з версій, гэтая блытаніна ўзнікла па віне самога мастака, які лічыў сямёрку шчаслівым чыслом і самавольна перанёс дату нараджэння на дзень пазней.
Спрачаюцца і пра месца нараджэння творцы, называючы то бедны яўрэйскі раён Пескаватыкі ў Віцебску, то мястэчка Лёзна, размешчанае недалёка ад горада.
Аднак самай цікавай з’яўляецца сама гісторыя нараджэння Марка Шагала.
У сваёй кнізе ўспамінаў «Маё жыццё» ён пісаў:
...Калі я нарадзіўся — у маленькай хатцы каля дарогі ззаду турмы на ўскраіне Віцебска ўспыхнуў пажар. Агонь ахапіў увесь горад, у тым ліку бедны габрэйскі квартал. Маці і немаўля ў яе ў нагах, разам з ложкам, перанеслі ў бяспечнае месца, на іншы канец горада. Але галоўнае, нарадзіўся я мёртвым. Не хацеў жыць. Гэткі, уявіце, бледны камячок, які не жадае жыць. Як быццам наглядзеўся карцін Шагала. Яго калолі шпількамі, акуналі ў вядро з вадой. І нарэшце ён слаба мяўкнуў. Увогуле, я мёртванароджаны».
Шагал пісаў, з якім задавальненнем дзіцем ён назіраў за пажарамі ў горадзе. Агонь ці насычана-чырвоны фон на яго карцінах — не толькі сімвал разбуральнай стыхіі. Часам пунсовае зарыва паказвала на працэс нараджэння, новы пачатак. Гэтак жа моцна яго вабілі да сябе дахі, адкуль адчынялася панарама роднага Віцебска.
Выбар жыцця і выпрабаванні ў Пецярбургу
Шагал пачаў маляваць, калі вучыўся ў хедэры — яўрэйскай рэлігійнай школе.
Калі б Марк Шагал нарадзіўся не ў яўрэйскай сям'і і вырашыў займацца маляваннем, яго з большай верагоднасцю адправілі ў мастацкую школу ўжо ў раннім дзяцінстве. Аднак для прыказчыка і яго жонкі, якія валодалі ўласнай бакалейнай крамай, прафесія мастака здавалася па меншай меры непрэстыжнай.
Усе прапанаваныя бацькамі шляхі і прафесіі Марк адпрэчваў, таму што да іх не ляжала сэрца. Справа выпадку дапамагла будучаму мастаку ўчапіцца за нітачку свайго прызначэння. Аднойчы ён убачыў аб'яву аб наборы ў мастацкую школу. Хлопец расказаў пра гэта маці, і тая вырашыла ўсё ж паказаць прафесіяналу накіды, якія рабіў сын.
Такім чынам у 19 гадоў Шагал паступіў у школу віцебскага жывапісца Іегуды Пэна, але правучыўся там усяго два месяцы — мастацкае бачанне Пэна не супадала з поглядамі маладога мастака.
Створаныя ў школе эцюды пражылі нядоўга: сёстры Шагала выкарыстоўвалі іх у якасці кілімкоў для ног, чым прыводзілі брата ў роспач.
У выніку юны мастак расказаў сям'і пра сваё жаданне паехаць у Пецярбург, каб працягваць адукацыю, але бацька вельмі негатыўна адрэагаваў на гэтую навіну, кінуўшы на падлогу 27 рублёў. Пры гэтым у злосці падкрэсліў: «Гэта ўсё. Больш высылаць нічога не буду. Можаш нават не разлічваць».
Так пачалося вялікае падарожжа Марка Шагала ў самайстойнае жыццё. Прыехаўшы ў Пецярбург, Шагал паспрабаваў паступіць у мастацкую вучэльню Шцігліца, але праваліў іспыт. Яго прынялі ў школу Таварыства заахвочвання мастацтваў, дзе выкладаў Мікалай Рэрых.
Грошай на жыццё катастрафічна не хапала, і мастак часта галадаў і бадзяўся па горадзе ў пошуках даступнага жылля. Часам яму даводзілася спаць на адным ложку з жабраком рабочым, мучыцца бессанню з-за гучнага храпу за тонкай фіранкай, якая раздзяляла пакой, або назіраць, як п'яны майстар бегае за жонкай з сякерай.
Шагал так і не змог спрацавацца з Рэрыхам. Рэалістычны жывапіс і неабходнасць унікаць у асаблівасці сілуэту Аляксандра Македонскага ці яшчэ каго-нібудзь выклікалі ў мастака раздражненне. У рэшце рэшт вучылішча прыйшлося пакінуць.
Мара, якая здзейснілася. Знаёмства з Бэлай
Марк Шагал імкнуўся менавіта да сучаснага мастацтва. Неўзабаве пасля таго, як ён пакінуў вучылішча, паступіў у школу-студыю Лізаветы Званцавай. Яго настаўнікам стаў адзін з заснавальнікаў мастацкага аб'яднання «Свет мастацтва» Лявон Бакст, выдатны жывапісец і графік, які ў той час ствараў касцюмы і дэкарацыі для «Рускіх сезонаў» Сяргея Дзягілева.
Дзякуючы Баксту Шагал даведаўся пра французскіх мастакоў і загарэўся ідэяй паехаць у Парыж, каб прадоўжыць навучанне. Гэтая мара, якая здавалася нязбытнай выхадцу з беднай габрэйскай сям'і, здзейснілася.
Падчас вучобы Шагал пазнаёміўся з мецэнатам Максімам Вінаверам. Талент маладога мастака ўразіў і захапіў яго. Вінавер не толькі пагадзіўся аплаціць паездку ў Парыж, але і прызначыў Шагалу штомесячнае ўтрыманне ў 150 франкаў.
Перад паездкай у Францыю ў жыцці Шагала адбылася лёсавызначальная падзея. Падчас вучобы ў Пецярбургу ён перыядычна прыязджаў у Віцебск, дзе працягваў пісаць карціны. Яму пазіравала Тэя Брахман — дзяўчына, якая належала да круга маладой віцебскай інтэлігенцыі, захопленая жывапісам і паэзіяй. У іх пачаўся раман, які працягнуўся нядоўга: у 1909 годзе Тэя пазнаёміла мастака з сяброўкай — Бэлай Розенфельд, якой на той момант было ўсяго 14.
Пра гэтую сустрэчу мастак пісаў так:
Яна маўчыць, я таксама. Яна глядзіць — о, яе вочы! — я таксама. Як быццам мы даўным-даўно знаёмыя, і яна ведае пра мяне ўсё: маё дзяцінства, маё цяперашняе жыццё і што са мной будзе; як быццам заўсёды назірала за мной, была недзе побач, хоць я бачыў яе першы раз. І я зразумеў: гэта мая жонка.».
Парыжскі перыяд і персанальная выстаўка
Але нават каханне не магло ўтрымаць Шагала на радзіме. У 1911 годзе малады жывапісец адправіўся ў Парыж, дзе пасяліўся ў знакамітым «Улье» — так называлася сотня маленькіх майстэрняў, размешчаных на паўднёва-заходняй ускраіне Парыжа. Там на той час жылі шматлікія прадстаўнікі сталічнай багемы — мастакі і літаратары.
У Парыжы Шагал працаваў як апантаны. «Аўтапартрэт з сямю пальцамі» (1913) — знакамітае палатно, якое дэманструе напружаную працу мастака. Лічба 7 абрана не выпадкова. «Працаваць сям'ю пальцамі» — ідыёма на ідышы, якая азначае «вельмі хутка». Акрамя таго, сямёрка можа адсылаць да біблейскага сюжэту — на тое, каб стварыць свет, у Бога сышло сем дзён. Падобна яму, мастак таксама канструюе ўласную рэальнасць, ствараючы карціны.
Шагал адлюстраваў сябе ў модным касцюме з ружай у пятліцы. Гэта падобна на самаіронію, бо насамрэч мастак тады быў вельмі бедны. Вядома, што ён працаваў у майстэрні аголеным. Сам Шагал казаў, што гэта дапамагала яму пісаць карціны, але, верагодна, такая незвычайная звычка мела і асабліва практычную мэту, бо аберагала небагаты гардэроб мастака ад плям фарбы.
Іншая цікавая асаблівасць «Аўтапартрэта» — цёмнае неба Парыжа ў акне, з якім суседнічае сціплая выява Віцебска ў правым верхнім куце палатна. Шагал вельмі сумаваў па родным горадзе і пісаў, што яго жаданню вярнуцца дадому ў першы ж месяц перашкодзіла толькі вялізная адлегласць, якая аддзяляла Віцебск ад Парыжа. Туга па радзіме неўзабаве змянілася захапленнем, якое мастак адчуў пры першым наведванні Луўра. Яго настаўнікамі сталі парыжскія музеі і вуліцы.
Персанальная выстаўка Шагала, арганізаваная Вальдэнам у 1914 годзе, падарыла мастаку шырокую вядомасць у Еўропе. Сам ён не змог яе наведаць, бо з'ехаў у Віцебск на вяселле сястры.
Вяртанне ў Францыю і раманы Шагала
На радзіме мастак затрымаўся на цэлых восем гадоў, перажыў кароткае захапленне ідэямі рэвалюцыі і нават працаваў упаўнаважаным па мастацтве. Аднак савецкі ўрад да 1920 года перастаў ухваляць авангардны жывапіс, і Шагал з цяжкасцю змог выехаць за мяжу. Радзіму ён пакідаў ужо з жонкай Бэлай і маленькай дачкой Ідай.
Дарэчы, сям'я нявесты валодала трыма ювелірнымі магазінамі і была адной з самых заможных у горадзе. Шагалы жылі вельмі сціпла. Таму ідэя шлюбу Марка і Бэлы не вельмі ўзрадавала сям’ю няветы. Але адгаварыць Бэлу ад гэтай задумы была немагчыма: вяселле адбылося насуперак волі яе бацькоў. Адна з першых работ Шагала, прысвечаных жонцы, — «Дзень нараджэння».
Перабраўшыся ў Парыж, мастак першы раз у жыцці стаў па-сапраўднаму фінансава незалежным — добрыя грошы яму прынесла праца над ілюстрацыямі да рамана Мікалая Гогаля «Мёртвыя душы».
Шагал атрымаў магчымасць свабодна займацца творчасцю, падарожнічаць, адпачываць з сям'ёй на Блакітным Беразе. Аднак у 1941 годзе, у перыяд акупацыі Францыі гітлераўскімі войскамі, Шагал быў арыштаваны, і толькі ўмяшанне амерыканскага консула выратавала яго ад адпраўкі ў канцлагер і дапамагло схавацца ад пераследу ў ЗША.
Доўгачаканае вызваленне Францыі, нажаль, не прынесла радасці сям'і Шагалаў: у 1944 году ў Нью-Йоркскай лякарні ад сепсісу памерла Бэла. Яе папросту не было чым лячыць — выратавальны пеніцылін сыходзіў на патрэбы фронту.
Забіты горам, ён амаль на год пакінуў жывапіс. Да творчасці яго вярнула Вірджынія Макніл-Хаггард, якая працавала ў той час эканомкай у яго дачкі Іды. Шагал саромеўся гэтых адносін — занадта хутка пасля смерці Бэлы ён дазволіў сабе сысціся з іншай жанчынай.
У 1945 годзе мастак стварыў карціну «Душа горада». Ён адлюстраваў Бэлу ў выяве нявесты. У Шагала тут дзве асобы: адна глядзіць на карціну з распяццем, другая звернута да памерлай жонкі. Унізе стаіць адзінокая Вірджынія з пеўнем у руках. Магчыма, птушка сімвалізуе абуджэнне творчых сіл мастака, якое адбылося дзякуючы з'яўленню новай каханай.
Баланс у творчасці і адносінах. Наталля і Рыгор Івановы расказалі пра дыпламатыю ў сям’і
Раман Шагала і Вірджыніі працягнуўся сем гадоў. За гэты час у іх нарадзіўся сын Дэвід Макніл, названы так у гонар Давіда — брата Шагала. У 1947 годзе яны пераехалі ў Францыю, адкуль Вірджынія збегла ад яго з іншым мужчынам, забраўшы з сабой дзіця. Мастака глыбока параніў гэты разрыў — пацярпела не толькі яго сэрца, але і самалюбства.
Аднак у 1952 годзе Шагал зноў ажаніўся. Яго выбранніца, уладальніца лонданскага салона мод Валянціна Бродская пражыла з ім усё астатняе жыццё. Вава, як называў яе мастак, забяспечыла яму ўсе ўмовы для творчасці. Яна ўзяла на сябе абавязкі па продажы карцін і арганізацыі выставак, але часам яе клопат быў празмерны. Вава агароджвала яго ад зносін з сябрамі і нават дачкой — можа быць, баялася, што яны будуць перашкажаць Шагалу падчас працы ці проста не хацела дзяліць увагу мужа з іншымі.
Першы партрэт Валянціны Бродскай мастак стварыў у 1955 годзе.
У параўнанні з іншымі яго работамі, гэтая карціна выглядае даволі сціпла. Толькі на заднім плане відаць дахі Віцебска, малюсенькае распяцце і мастак, які схіліўся над ім — магчыма, гаротны ўспамін пра родны горад, знішчаны фашыстамі.
Другі партрэт Вавы, напісаны ў 1966 годзе, сапраўды «шагалаўскі». За 14 гадоў сумеснага жыцця яна стала па-сапраўднаму блізкая яму, і цяпер мастак атачыў яе відамі Парыжа і Віцебска, схаваў за яе спінай чырвоную карову — сімвал зямлі, мацярынства і дабрабыту. Над ёй — сам Шагал, які ўжо не абдымае і не трымае за рукі жонку, як гэта было на палотнах з Бэлай. Перад Вавай парыць фіялетавае ложа з палюбоўнікамі, якія цалуюцца, а сама яна, як і многія іншыя персанажы палотнаў мастака, «пазелянела».
Шагал не раз пісаў партрэты Вавы, але ніколі не паказваў яе ў палёце. Гэтая роля назаўжды засталася ў Бэлы, якую ён цяпер адлюстроўваў толькі ў выяве нявесты. Нягледзячы на адносіны з некалькімі жанчынамі, Бэла назаўжды засталася ў памяці мастака, і ён да самай смерці адмаўляўся казаць аб ёй як аб памерлай.
Новы віток. Паездка ў СССР
Пасля 1950 года мастак захапіўся гравюрамі, графікай, скульптурай, вітражамі, стварыў серыю ілюстрацый на старазапаветныя сюжэты.
Над сваім «Біблейскім пасланнем» Шагал працягваў працаваць аж да пачатку 1970-х гадоў, творы цыкла зараз займаюць цэлы музей у Ніцы.
Творчасць мастака атрымала сусветную вядомасць, аўтарская выстаўка прайшла нават у Савецкім Саюзе, куды Марк Захаравіч прыязджаў у 1972 годзе на запрашэнне Міністэрства культуры.
Ён афармляў сінагогі, каталіцкія і лютэранскія храмы. Адна з найзначнейшых яго работ позняга перыяду— роспіс плафона Опера Гранье ў Парыжы.
З мальбертам да апошняй хвіліны
Шагал не пакідаў жывапіс аж да самай смерці. Адна з апошніх яго карцін — «Вялікі цырк» (1984) — магчыма, алегорыя самога жыцця, адсылка да шэкспіраўскага «увесь свет — тэатр». Цырк для Шагала быў не толькі чароўным дзействам, але і сховішчам ад нягод і бед, якія так часта пераследвалі яго.
Ад першых работ да «Вялікага цырка» — усюды мы бачым адны і тыя ж выявы, звязаныя з успамінамі дзяцінства Шагала, рэлігіяй і побытам жыхароў правінцыйнага мястэчка: іграючых на скрыпцы кароў, коней, артыстаў і музыкаў, анёлаў, закаханых, пейзажы роднага Віцебска. Можна доўга разглядаць яго работы, ацэньваючы кожны з аб'ектаў, яго колер і размяшчэнне, спрабуючы высветліць, што меў на ўвазе мастак.
Сам Шагал, нягледзячы на ўяўную казачнасць палотнаў, зваў сябе супернікам такіх паняццяў, як «фантазія» і «сімвалізм». Ён лічыў, што ўнутраны свет чалавека гэтак жа рэальны, як свет бачны і рэдка расказваў пра сваи задумы.
Мастацтвазнаўцы і біёграфы сыходзяцца ў адным: галоўнай рухаючай сілай мастацтва Шагала заўсёды была любоў — да Бэлы, сям'і, радзімы, жыцця і людзей. Шагал пайшоў з жыцця ў сакавіку 1985 года. Смерць напаткала мастака ў ліфце яго дома ў Сан-Поль-дэ-Вансе. Ён памёр гэтак жа, як жыў — у палёце.
Самыя вядомыя карціны Марка Шагала
Карціны Марка Шагала добра вядомыя, іх адрознівае ўласны ўнікальны стыль, які сфармаваўся пад уплывам экспрэсіянізму, кубізму і неапрымітывізму. У ранняй творчасці майстра прасочваюцца матывы нараджэння і смерці. Шагал ведаў пра абставіны свайго з'яўлення на свет, і, магчыма, адсюль паходзіць яго асаблівая цікавасць да тэмы пачатку і канца чалавечага жыцця. Падчас знаходжання ў Віцебску мастак мімаволі прысутнічаў пры родах сваёй маці, што натхніла яго на стварэнне карціны «Нараджэнне» — своеасаблівай алюзіі евангельскага сюжэту.
Пад уплывам кубізму мастак напісаў цэлы цыкл работ, дзе геаметрычныя формы служаць сродкам падкрэсліць тэму сувязі часу і прасторы, характэрную для творчасці Шагала.
Глабальная метафара Шагала — люстэрка, дзе свет паўстае ў змененым, і нечаканым ракурсе.
Эмацыйны ўздым, любоўныя перажыванні майстар перадаваў з дапамогай вобразаў, ўзнесеных над зямлёй.
Тэма палёту абыгрывалася ім у многіх работах: «Дзень нараджэння» (1915); «Прагулка» (1917-1918); «Над горадам» (1918); «Музыка» (1920).
Ад механіка да ілюстратара. Гісторыя прафесійнага шляху Валерыя Слаука
