Народны каляндар на сакавік

Пра пару, калі зіма павінна саступіць месца вясне, у народзе гаварылі: «Люты вады падпусціць, а сакавік падбярэ». Аднак давярацца лагоднасці першага веснавога месяца было б неабачліва, паколькі зіма ў гэты час яшчэ не здалася. Таму невыпадкова ў народзе казалі: «Марац кусае за палец».

Калі зямля ў пачатку месяца вызвалялася ад снежнага покрыва і агаляла азіміну ў той час, як прыціскалі маразы, селянін мог разлічваць на небагаты ўраджай. Птушкі пачыналі віць свае гнёзды на сонечным баку – да  халоднага лета.

Сучасная беларуская назва трэцяга месяца года і першага месяца вясны паходзіць ад слова «сок». У гэтую пару сок пачынае цячы з дрэў.

Як беларусы сустракалі сакавік, якія святы і традыцыі шанавалі, пра што клапаціліся ў гэтым месяцы, давайце даведаемся разам.

Прыкметы і святы сакавіка

1 сакавіка

Раней лічылі, што гэта адзін з самых складаных дзён у годзе. Таму трэба было «адкупляцца» ад хвароб і няшчасця. Кепскай прыкметай лічылася падняць нешта з зямлі ў гэты дзень: на дарозе, на могілках, на скрыжаваннях.

Некалі з 1 сакавіка пачынаўся Новы год, і яшчэ ў ХIХ стагоддзі ў некаторых мясцінах захоўваўся звычай не працаваць у гэты дзень.

2 сакавіка

Продкі казалі, што ў гэты дзень Ярыла з сахой-бараной ходзіць. Таму саху і барану ў двор выцягвалі, каб праверыць, ці гатовыя яны да веснавога прыпару. Казалі, што народжаны ў гэты дзень не сядзеў склаўшы рукі, ён добра ведаў, як трымацца за сошку, як за бараной хадзіць.

2 сакавіка ў даўнейшыя часы людзі асабліва назіралі за небам: калі аблокі плывуць хутка і высока, значыць, будзе добрае надвор'е.

3 сакавіка

На Архіпа жанчынам належала цэлы дзень правесці на кухні. Нашы продкі лічылі, што чым больш яны нагатуюць усякай ежы, тым багацей будзе хата. Таксама ў гэты дзень у вёсках пяклі аўсянічкі – піражкі з аўсянай мукі. Так людзі шанавалі птушачку аўсянку – звястунку хуткага цяпла.

Нашы продкі лічылі, што з гэтага дня можна пачынаць рыбалоўны сезон. Была такая прыкмета: калі ўвечары маленькія зоркі бачныя не надта ярка або мігцяць, значыць, быць ветру.

4 сакавіка

Нашы продкі верылі, калі хто захварэе ў гэты дзень, то хвароба будзе доўгай і цяжкай. Лічылася, што 4 сакавіка патрэбна дзяліцца хлебам з суседзямі, з сіротамі і ўдовамі: «не будзь госцю скупы, а будзь яму рады».

Даўней была такая прыкмета: калі ў гэты дзень было сонечнае надвор'е, старыя выходзілі на прызбу, грэліся на сонейку, смешныя гісторыі ды казкі ўспаміналі.

5 сакавіка

У даўнія часы бабулі пяклі ў гэты дзень абрадавае печыва, якое называлася какуркі (гэта круглыя калабкі на сметанковым масле). Калі ў гэты дзень сяляне спрабавалі ўзяць у каваля агонь з горна, то каваль ні агню, ні вуголляў з кузні не даваў, каб кузня не астыла.

Былі такія прыкметы раней: калі гракі і галкі спачатку высока ўзлятаюць, а затым стралой спускаюцца да зямлі, значыць, яшчэ быць снегу.

6 сакавіка

Гэты дзень у народзе называўся Цімафей­-веснавей. Па Цімафею вясну глядзелі: які Цімафей – такая і вясна. Народжанаму ў гэты дзень – лёс клапаціцца і рупіцца аб сваіх бацьках. На яго плечы выпадаў ганаровы абавязак – не пакідаць старых і хворых.

7 сакавіка

У гэты дзень, лічылі нашы продкі, трэба было абавязкова напячы бліноў. У іх дадавалі жменю апошняга намалочанага збожжа як падзяку за ўраджай мінулага году.

Калі даўней яшчэ ляжаў снег, то нашы продкі ў гэты дзень яго аглядалі: снег шурпаты – да ўраджаю, гладкі – да неўраджаю.

8 сакавіка

У даўнія часы ў гэты дзень часта здараліся завеі і маразы. Казалі, што зіма часова вяртаецца ў свае ўладанні.

Былі такія прыкметы: густы туман 8 сакавіка – лета будзе непагодлівым; гучна спяваюць сініцы – неўзабаве ўсталюецца цёплае надвор'е.

9 сакавіка

Гэты дзень нашы продкі называлі «Паўраценне». Гэту назву тлумачылі тым, што мядзведзь у бярлозе ў гэты дзень паварочваецца на другі бок. У гэты дзень сяляне назіралі за паводзінамі птушак: «на Паўраценне птушка завівае гняздо, а пералётная ляціць з выраю».

Яшчэ былі прыкметы: калі рожкі месяца вострыя, значыць, будзе моцны вецер.

10 сакавіка

Тарасій-кумашнік забараняе з гэтага часу спаць днём, інакш нападзе кумоха, гэта значыць ліхаманка. «Хоць па сценцы хадзі, а днём спаць не кладзіся». У нашых продкаў было павер'е аб кумосе – нячыстай сіле, якая па першым вясновым сонейку спрабавала ўхапіць сыты кавалачак ад добрага здароўя чалавека.

Нашы продкі лічылі, што 10 сакавіка павінны прыляцець гракі. Калі так здарыцца, то праз месяц растане ўвесь снег. А яшчэ лічылі: калі хатнія жывёлы чхаюць, значыць, пацяплее.

11 сакавіка

У даўнейшыя часы людзі ў гэты дзень аналізавалі прыродныя з'явы і спрабавалі прадказаць надвор'е на бліжэйшы час. Таксама хадзілі на рыбалку, разлічваючы на добры клёў. Лічылася, што яшчэ не час спяшацца пачынаць палявыя працы – могуць ударыць маразы.

Раней былі такія прыкметы на 11 сакавіка: куры капаюць снег – да пацяплення, а рыпанне дзвярэй і завесаў – да непагадзі.

Сёлета 11 сакавіка ў славян пачынаецца тыдзень Масленіцы.

12 сакавіка

Дзень называўся «Пракоп-дарогабурыльнік». Раней казалі так: «Пракоп санкавы шлях бурыць». Нельга было ў гэты дзень выязджаць з хаты, не прыклаўшы вуха да зямлі. Нашы продкі хацелі спачатку пераканацца: ці надзейная снегавая дарога. І толькі пасля гэтага займаліся гаспадарскімі справамі. Народжанаму ў гэты дзень наказвалі не спяшацца, з розумам за справы брацца.

Была такая прыкмета: калі вераб'і корпаюцца ва ўласным пер'і, значыць, быць пацяпленню. Асабліва добра, калі яны гэта робяць пад дахам хаты.

13 сакавіка

Раней лічылася, што менавіта ў гэты дзень заўсёды бывае адліга. «На Васіля-капельніка са стрэх капае». Прасці лён і пяньку нельга таму, што, маўляў, можна «адслініць замураваную зіму», у выніку чаго зноў надыдуць халады.

У нашых продкаў была такая прыкмета: калі сабака доўга адмаўляўся ад ежы ці быў млявым, а ў гэты дзень аджыў, значыць, адчувае, што хутка будзе цёпла.

14 сакавіка

Нашы продкі называлі гэты дзень Аўдоцця-вясноўка. Лічылася вялікім святам. У вёсках у гэты дзень дзяўчыны і дзеці пачыналі «гукаць вясну», для гэтага залазілі на дахі будынкаў або збіраліся на пагорках і выкрыквалі вяснянкі. Хлопцы збіралі з усёй вёскі розную старызну і распальвалі вогнішча.

У даўнія часы была такая прыкмета: калі прылятаюць гракі, значыць, лета будзе мокрым і сырым.

15 сакавіка

Мяцеліца ў гэты дзень падавала селяніну знак на няўдалы сенакос улетку: «На Фядота занос – усё сена знясе». У гэты дзень чакалася апошняя адліга. Вецер на Фядота то дах з хлява сарве, то вогнішча разверне.

На гэты дзень была такая прыкмета: калі гусі змазваюць пёры, чысцяць іх – быць дрэннаму, дажджліваму надвор'ю.

16 сакавіка

У нашых продкаў быў такі абрад: сяляне праходзілі поле крыж-накрыж. Гэтым яны нагадвалі сонцу, што няма калі адпачываць, трэба, маўляў, адталай вадой поле паіць. Народжаны ў гэты дзень славіўся знаўцам шляхоў – яго са шляху не звярнуць, у цёмным лесе яму не заблукаць.

У сакавіку, 16 дня, калі певень крычыць звонка і задзірыста, значыць, лета будзе цёплым.

17 сакавіка

Даўней гэты дзень называлі Герасім гракоўнік – дзень прылёту гракоў. Нашы продкі  пяклі хлябы ў выглядзе птушак. Былі такія прыкметы: гракі сядзяць ужо ў гнёздах – на добрую вясну, калі зусім іх не відаць – вясна будзе халодная; гракі крычаць – будзе дождж.

Таксама сёлета 17 сакавіка славяне адзначаюць провады Масленіцы.

18 сакавіка

У гэты дзень, памаліўшыся ранкам, гаспадары ішлі да жывёл, выводзілі іх у двор, а самі выносілі гной: «гной таптаць – усякі цяжар у нагах збываць». Нашы продкі настойвалі: нават калі на Конана-агародніка на дварэ зіма – усё адно пачынай араць агарод, тады гародніны будзе шмат.

У нашых продкаў былі такія прыкметы: калі надвор'е сонечнае, летам не будзе граду; пасля сённяшняга дня будзе яшчэ 40 ранішніх прымаразкаў; калі пачаць сёння працаваць на агародзе, то гародніна добра ўродзіць.

19 сакавіка

Нашы продкі называлі гэты дзень Кастусёвы кругі, або Дар'я Брудныя Палонкі. «На Дар'ю палонкі каламуцяцца». У гэты дзень бабы і мужыкі абыходзілі студні кругамі, каб калодзежная вада была салодкая і чыстая і дапамагала ад усіх хвароб. З гэтага дня пачыналі бяліць палотны.

З 19 сакавіка чакаўся прылёт буслоў. Нашы продкі прыкмецілі: «Калі вясновая вада на Дар'ю ідзе з шумам – трава добрая будзе, а калі ціха – дрэнная».

20 сакавіка

З Васіля вясна ідзе – лічылі нашы продкі. У старыя часы з гэтага дня пачынаў актыўна раставаць снег. Але маразы яшчэ маглі вярнуцца, таму людзі казалі так: «З дахаў капае, а за нос цапае».

Былі такія прыкметы: калі прыляцелі 20 сакавіка практычна ўсе птушкі – чакай багатага ўраджаю хлеба; калі ў гэты дзень раптам будзе мароз, то наперадзе яшчэ 40 маразоў; калі дзень пахмурны, то ў бліжэйшыя дні ізноў пахаладае.

21 сакавіка

Дзень вясновага раўнадзенства – нашы продкі лічылі, што з гэтага моманту пачынаецца вясна, новы год.

У даўнейшыя часы былі такія прыкметы: калі аблокі высока і плывуць хутка – да добрага надвор'я; калі жаўрукі прыляцелі – вясенняе цяпло будзе раннім.

22 сакавіка

У гэты дзень адзначалі Саракі. Многія лічаць, што гэта самае старажытнае свята сустрэчы новага года па сонечным календары, якое захавалася да нашага часу. Прынята было выпякаць булачкі ў форме птушачак – жаўрукі. Дзеці насілі іх у поле, насоўвалі на вілы і клікалі вясну, звяртаючыся да «жаўрука»: «На табе зіму, а нам лета! На табе санкі, а нам калёсы!». Таксама выпечанае крышылі на зямлі, каб прыцягнуць птушак.

23 сакавіка

З даўніх часоў дайшло павер'е, што «Васіліса ў гэты дзень па высокіх грудах ходзіць і вясновую ваду ад хат, ад гумнаў ды ад скляпоў адводзіць». Казалі, што людзі, народжаныя ў гэты дзень, асаблівыя: баявыя, звонкія, але характарам няпростыя, як і вясновыя воды.

У нашых продкаў былі такія прыкметы на 23 сакавіка: сінія аблокі плывуць па небе – будзе дождж і цёплае надвор'е; стаіць туман – будзе добры ўраджай; моцныя вятры – год будзе галоўным.

24 сакавіка

Нашы продкі называлі гэты дзень Зара-зязюля. Верылі, што сёння можна ўбачыць, як зара гарыць, зязюляй па галінках дрэў лётае. Народжанаму 24 сакавіка выпадае быць моцным, напорыстым, жыццё яго – зарой гарыць, ён сваімі планамі жыве.

Нашы продкі лічылі, што з гэтага дня пачынаецца рух бярозавіка. У гэты дзень пачыналі працаваць у садзе.

25 сакавіка

Раней казалі: «Феафан наганяе туман». На тых палях, дзе туман асабліва густы, лічылася, што вырасце высокі лён. Таксама прываблівалі птушак да родных хат, да град ільняным ды канапляным насеннем.

У гэты дзень трэба было вельмі пільна даглядаць коней, нельга было, каб яны заставаліся галоднымі. Кепскай прыкметай было пасварыцца сёння – увесь год няшчасце будзе. Незамужнім дзяўчатам забаранялася ламаць галіны бярозы, бо суджанага не сустрэнуць. Таксама продкі лічылі, што лепей 25 сакавіка не пазычаць рэчы, бо кепскія людзі могуць сурочыць, з той самай прычыны нельга было нічога бясплатна браць.

26 сакавіка

З гэтага дня пачынаецца Міжблагавешчанне (ад 26 сакавіка да 7 красавіка). Нашы продкі лічылі, што ў гэты час трэба быць асцярожным, каб не наклікаць ваўкоў на статак кароў. Таксама лічылі, што ў гэты дзень лепей не хадзіць у лес, а вось рыбалка сёння ўдалая.

У даўнія часы былі такія прыкметы на сёння: калі прыляцелі гусі – будзе ўраджай; жаўрукі – хутка пацяплее; стаіць туман – лета будзе дажджлівым.

27 сакавіка

Раней гэты дзень называлі Хведар-жывёлавод. Гаспадары ў гэты дзень выводзілі жывёлу ў двор, чысцілі яе, ветрылі хлявы, выкідвалі гной. «Бяры венік – ідзі да цяляці. Бяры дзяркач – каровін бок паскрабі!» Таксама спяшаліся звезці ў двор рэшту сена і саломы, якія захоўваліся з летняй пары ў стагах.

Нашы продкі лічылі, што мароз у гэты дзень азначае, што халодна будзе цэлы тыдзень; грыміць гром – год будзе ўраджайны. Некаторыя лічылі, што сёння нельга глядзецца ў люстэрка, а таксама калоць дровы.

28 сакавіка

Па-старадаўняму гэты дзень завецца ляснічым. Нашы продкі жылі ў адзінстве з лесам, з яго жывёламі. «Да лесу – з мірам, і лес – з дабрынёй». Народжанаму ў гэты дзень прадракалі быць надзейным лесніком з моцным, як у звера, слыхам. На Аляксандра, лічылі старыя людзі, прылятаюць першыя чайкі.

Даўней 28 сакавіка былі такія прыкметы: калі чайкі купаюцца, будзе халодна; калі вераб'і расчырыкаліся – пацяплее.

29 сакавіка

Раней у гэты дзень пачыналі рыхтаваць вазы, таму што «прыйшла пара каню цягнуць воз са двара». Казалі: «На Савіна санкі пакінь, калёсы пасунь».

30 сакавіка

Нашы продкі лічылі гэты дзень днём рыбака. Трэба было напрасці нітак і сплесці з іх сетку, існавала перакананне, што такая прылада будзе лавіць шмат рыбы.

Аляксей лічыцца цёплым днём і з ім звязана нямала народных прыкмет. «На Ляксея вол павінен з лужы напіцца». «На Аляксея лёд такі слабы, што і рыба хвастом разаб'е». У гэты дзень пілі святочнае пітво – мядова-бярозавы адвар. Чакалі таксама прылёту жураўлёў ці буслоў.

31 сакавіка

Старыя людзі лічылі, што ў апошні дзень сакавіка бруд прыліпае да адзежы тых людзей, чые намеры не досыць чыстыя. Лічылася, што надвор'е ў гэты дзень непрадказальнае – пасля вясенняй адлігі маглі ўдарыць маразы, хоць і невялікія.

Нашы продкі верылі, што ў гэты дзень непажадана выязджаць з дому, нельга хадзіць у госці, бо можна згубіць сваю ўдачу. Таксама лічылі, што калі 31 сакавіка зацвіце падбел, вельмі хутка стане цёпла.

Як прынята праводзіць Масленічны тыдзень? Гісторыя і традыцыі свята