Як вядома, вяроўка апроч практычнага значэння можа мець і больш глыбокае сімвалічнае. У традыцыйных вераваннях беларусаў вяроўка азначала моцную і непарушную сувязь. У негатыўным значэнні яна ўспрымалася як няволя, рабства і абмежаванні. У станоўчым — як моцны сяброўскі або шлюбны саюз, а таксама як повязь духу з целам. Вяроўка, як і нітка, азначала паслядоўнасць падзей і з’яў лёсу. Яна часта ўспрымалася як жыццёвы шлях.
Вяроўка для шынкара і не толькі
Разам з тым, вяроўка — прадмет, рытуальныя функцыі якога абумоўлены тэхналогіяй яе вырабу — віццём або пляценнем. Паводле старажытных вераванняў, гэты працэс, як сакральны і магічны, адносіцца да стварэння жыццёвага шляху, яго ўпарадкавання. У народнай культуры ёсць розныя легенды і павер’і, звязаныя з вяроўкай. Паводле аднаго з расказаў, багацей даў бедняку вяроўку, каб той на ёй засіліўся. Калі чалавек паспрабаваў павесіцца на дрэве, то сук надламіўся, ён патрапіў у дупло і там знайшоў золата.
Вяроўка часта выступае ў якасці талісмана. У такіх выпадках асабліва цэніцца вяроўка шыбеніка. Так, рыбакі вяроўку вісельніка як талісман прывязвалі да сеці. Паводле павер’яў, калі канакрад завалодае хоць часткай такой вяроўкі і будзе насіць яе з сабой, то ён застрахаваны ад няўдач у сваёй злачыннай прафесіі. Раней, каб весці паспяховы гандаль гарэлкай, шынкары і карчмары намагаліся прыдбаць такую вяроўку. Шынкар вымочваў яе ў гарэлцы і абыходзіў вакол паселішча, каб жыхары часцей наведвалі шынок. Такую вяроўку выкарыстоўвалі і для лячэння разнастайных хвароб людзей і хатняй жывёлы. У час засухі кавалачкі вяроўкі шыбеніка кідалі ў ваду.
Важнае магічнае значэнне мела вяроўка, якая судакраналася з нябожчыкам. Так, удовы самі вілі вяроўкі, каб апускаць труну ў магілу. У дадзеным выпадку вяроўка выступала ў якасці ручніка-абыдзённіка. Потым такія вяроўкі вешалі на навакольныя дрэвы ці на крыж. Меркавалі, нібыта гэта дапаможа душы памерлага ўзысці на неба. Ад ліхаманкі ратаваліся тым, што на шыю хворага вешалі вяроўку, якой да гэтага звязвалі ногі нябожчыку, або той, якой быў засілены сабака, ці вяроўкай, выпадкова знойдзенай на дарозе.
Але існавалі і пэўныя забабонны, табу на віццё і пляценне вяроўкі. Так, забаранялі плесці вяроўкі або шнуры ў чужой хаце, таму што гэта было “нядобра для хатніх”. Віць вяроўку забаранялася ў святкі. Няможна было віць вяроўку і цяжарнай жанчыне, каб дзіцёнак у будучым не засіліўся. Калі тоўстая жанчына зацяжарыць, то павінна была асцерагацца, каб не пераступіць праз вяроўку, бо давядзецца пакутліва нараджаць.
З даўніх часоў вяроўку шырока выкарыстоўвалі ў народнай медыцыне. Каб забяспечыць ад няшчасцяў цяжарную жанчыну і будучага дзіцёнка, ладзілі своеасаблівае магічнае кола — спецыяльнай вяроўкай абводзілі пасцель парадзіхі.
Калі пры вывіхах моцна пацягвалі руку ці нагу, трэба было забіць барана ці цяля, хуценька зняць з іх скуру, абгарнуць ёй хворае месца і завязаць вяроўкай. Верылі, што тады не будзе пухліны і боль хутка сціхне. Пры болях у суглобах рук іх абвязвалі вяроўкай з чырвонай воўны.
Вяроўкай лячылі нетрыманне мачы ў дзяцей. Такога хворага дзіцёнка прымушалі пралезці праз вузкую кадку без донца і пры гэтым падганялі ўдарамі вяроўкі ад вядра.
Лекавую сілу прыпісвалі і вяроўцы ад звона. У час гучання звона жанчыны хапаліся за яе, бо верылі, што так пазбавяцца ад болю ў руках. Таксама такой вяроўкай секлі адзін аднаго па хворых месцах. Каб дзеці былі здаровыя, іх паілі вадой, у якую быў пакладзены кавалачак вяроўкі ад звона. Ударамі вяроўкай ад звона каралі за сямейную здраду і рабілі гэта менавіта на званіцы.
Таямнічыя вузлы
Таксама ў магіі і народнай медыцыне нашыя продкі шырока выкарыстоўвалі навязванне і развязванне вузлоў. У магічным кантэксце гэта стала азначаць не проста фізічнае, але і рытуальнае дзеянне — заклён, стварэнне сувязі з вызначанай мэтай, напрыклад, абарона, ацаленне, прыцягненне поспеху і т. д. Развязваць вузел пры правядзенні абрадаў сімвалізавала выратаванне ці вызваленне ад каго ці чаго-небудзь.
Станоўчая або адмоўная семантыка вузла залежала ад намераў, з якімі ён завязваўся. Вузел мог служыць абярэгам, калі быў зроблены “на дабро”, ім можна было стрымаць шчасце, ураджай, плоднасць поспех. Аднак ён мог быць спосабам наслаць псоту і сурокі, калі пры яго завязванні думалі і жадалі ліхое. Тады разам з вузлом можна было перадаць чалавеку хваробу, наслаць бяду, няшчасце. Таму кожны вузел, невядома кім навязаны, лічылі небяспечным, а вузел, завязаны ўласнаручна з добрымі пажаданнямі — карысным.
Вось чаму нашы продкі лічылі вузел наймацнейшым абярэгам ад сурокаў. Так, перад вяселлем жаніх і нявеста абавязкова падпярэзваліся пад вопраткай вяроўкай або поясам з навязанымі на іх вузельчыкамі. З павязаным на руку шнуром з вузламі саджалі насенне, каліўцы, каб яны хутчэй прараслі і далі завязі пладоў. Іншым разам такія шнуры клалі на агурковыя грады і цягалі іх па баразне, каб агуркі гэтаксама завязваліся і пляліся. З другога боку, каб, каб нанесці шкоду ўраджаю, наслаць хваробу або нават смерць гаспадарам, чараўнік ці ліхі чалавек заломваў і звязваў вузлом каласы на полі. Іншымі словамі — рабіў залом (закрутку, завітку, завязку).
Каб пазбавіцца ад хваробы, нашы продкі праводзілі такі абрад: з малітвай “завязвалі” ў вузел хваробу і спальвалі гэтую вяроўку. Дакладна такім чынам здымалі псоту і сурокі. З дапамогай вяроўкі сімвалічна стваралі двайніка хворага: вымяралі ўсе яго суглобы і завязвалі там вузельчыкі. Затым такую вяроўку спальвалі або забівалі асінавым калочкам ў старое дрэва. А часам дасведчаныя знахары пры звіху нагі ці рукі навязвалі на вяроўцы вузельчыкі, а потым тую вяровачку прывязвалі да пакалечанай рукі ці нагі. З часам боль сунімаўся, і хворы ачуньваў.
Дзеля папярэджання зубнога болю знахары раілі насіць на шыі ці на руцэ чырвоны баваўняны шнур, звязаны 27 вузельчыкамі. Яго павінен быў зрабіць старэйшы ці малодшы з дзяцей. Дзеля гэтага ён браў шнур з аршын даўжынёю (даўжыня рукі ад кончыкаў пальцаў да пляча), рабіў на ім тыя 27 вузельчыкаў і пачынаў адваротны адлік: 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1. І так тройчы, пакуль не складзецца лічба 27. Кожнага разу дзіця павінна было налічыць дзевяць вузельчыкаў, не пераводзячы дыху.
Ліхаманку лячылі таксама з дапамогай вузельчыкаў. Дзеля гэтага трэба было некаму, хто ўвесну ўбачыць першы раз бусла, завязаць на чым-небудзь вузлы і даць развязаць іх хвораму на ліхаманку. Завязваць вузлы на вяроўцы раілі і самому хвораму падчас чытання Евангелляў у Вялікі Чацвер. Пасля чаго ён павінен быў аперазацца той вяроўкай.
Развязаць вузельчык…
На ўсе святы, а асабліва на Каляды, строга забаранялі цяжарным жанчынам не толькі ткаць і прасці, а таксама вязаць вузлы. Казалі, што ў адваротным выпадку дзіця можа стаць калекам. А ад Раства і да Новага года павер’е забараняла развязваць вузлы, а калі ў тым была крайняя патрэба, дазвалялі звязанае месца перапаліць.
І наадварот, падчас нараджэння дзіцяці, каб родам нічога не перашкаджала, развязваліся ўсе вузлы не толькі ў парадзіхі, але і ў бабкі-павітухі, расшпільвалі ў адной і другой каўнер кашулі, развязвалі паясы. Таксама выносілі ўсе вяроўкі з хаты, адмыкалі дзверы ў доме, адчынялі юшкі ў комінах і прасілі святара адчыніць царскія вароты і г.д. А каб маладая лягчэй нараджала ў будучым, у першую шлюбную ноч, калі яна засынала, малады муж спяшаўся развязаць ёй усе паясныя вузлы і расшпіліць каўнер кашулі.
Пасля нараджэння дзіцяці трэба было моцна завязаць адрэзаную пупавіну і схаваць. А калі дзіцёнку спаўнялася сем год, яму загадвалі развязаць пупавіну. У выпадку паспяховага развязвання пупка, дзіцяці прарочылі ў будучым розум і вынаходлівасць.
Развязваць вузлы, паводле народных павер’яў, трэба было і ў выпадку, калі перад смерцю чалавек доўга пакутаваў. Тады на вопратцы паміраючага расшпільвалі ўсе гузікі, развязвалі ў хаце ўсе вузлы, адмыкалі ўсе замкі. Гэта павінна было палегчыць ды скараціць пакуты.
Чараўніцтва беларускай народнай лялькі. Ад чаго выратуе і чым дапаможа?
