У пошуках страчанага. Пра што гавораць велікодныя традыцыі беларусаў?

Старадаўнія велікодныя звычаі беларусаў у розных рэгіёнах краіны маюць свае асаблівасці і прыцягваюць увагу даследчыкаў.

Ці капішча, ці святыня…

З спрадвечных часоў на Вялікдзень да каменнага крыжа ў сяле Данілевічы Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці, які мясцовыя жыхары ласкава завуць Дзяўчынкай, прыносяць пачастункі — яйкі, булачкі, цукеркі… І нават упрыгожванні — фартухі, сукенкі, каралі… Па мясцовым павер'і, аддаючы Дзяўчынцы падарункі. Калі яны здзяйсняюцца, то да паганскага капішча, месца пакланення, ці ж святога месца, па перакананні хрысціянскіх вернікаў, зноў-такі нясуць дары. Наогул каменныя крыжы ў Лельчыцкім раёне не рэдкасць. І два з іх, у вёсках Данілевічы і Баравое, уключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі.

Наогул вельмі цікава прасачыць, як у нашыя дні ў розных рэгіёнах краіны паганскія элементы святкавання Вялікадня спалучаюцца з хрысціянскімі. Па меркаванні шматлікіх сучасных даследнікаў, свята Уваскрэсення Хрыстова «наклалася» на старажытны вясновы Новы год, які адзначалі нашы продкі. Абодва свята рухомыя: іх даты вылічаюцца па месяцова-сонечным календары. Цяпер мы сустракаем Новы год зімой, але многія паганскія традыцыі, якія былі характэрны для свята Вясны, засталіся і цяпер звязаныч з Вялікаднем.

Фарбаваць альбо не фарбаваць?

Фарбаванне яек вернікі лічаць адным з важных элементаў падрыхтоўкі да Вялікадня. А ў XVII стагоддзі ў хрысціянскі храм нельга было заходзіць з фарбаванымі яйкамі — гэта лічылася паганствам. Сёння ў Беларусі яйкі фарбуюць і праваслаўныя, і каталікі ва ўсіх кутках краіны. Пераважна яны чырвонага колеру, але могуць быць жоўтымі, зялёнымі, сінімі, аранжавымі… Праўда, калі на працягу года ў сям'і нехта памёр, то яйкі альбо ўвогуле не фарбуюць, альбо ў чорны колер: гэта залежыць ад традыцый той ці іншай мясцовасці. А некаторыя майстры з ювелірнай тонкасцю вымалёўваюць ці ж пры дапамозе воску выдрапваюць незвычайныя ўзоры і малюнкі на яйках. Выраб «пісанак» асабліва распаўсюджаны ў Гродзенскай вобласці.

Вы ведалі, што велікодны заяц таксама родам з Беларусі?

Дарэчы, у нашай краіне таксама існуе павер'е, вельмі папулярнае ў Заходняй Еўропе: аб велікодным зайцы, які прыносіць дзецям святочныя пачастункі. Такія легенды існуюць, напрыклад, у Бярэзінскім і Капыльскім раёнах Мінскай вобласці. Відаць, заяц у нашых продкаў асацыяваўся з Вясной, і кожны павінен адзначыць яе прыход падарункамі.

Парадак у душы і ў хаце

Велікодны перыяд доўжыцца доўга. Вернікі павінны выконваць Вялікі пост і такім чынам рыхтавацца да свята. Самы строгі перыяд — у апошні тыдзень. А да Чыстага чацвярга трэба навесці парадак у хаце, пазбавіцца ад непатрэбных рэчаў.

Яшчэ адна своеасаблівая традыцыя — упрыгожванне дома. Практычна паўсюдна плялі новых павукоў з саломы і вешалі пад столь. Яны, лічыцца, «паглыналі» усю благую энергію.

І ў Бярэзінскім раёне Мінскай вобласці, Лідскім і Дзятлаўскім раёнах Гродзенскай вобласці, і ў Пружанскім раёне Брэсцкай вобласці яшчэ ў сярэдзіне ХХ стагоддзя ў абавязковым парадку майстравалі святочныя ўборы для жылля, часцей за ўсё з яловых галінак. Менавіта гэтае вечназялёнае дрэва лічылася сімвалам жыцця і адраджэння.

Гісторыя і традыцыі тыдня перад Вялікаднём. Што трэба ведаць?

Не я б'ю, вярба б'е!

Вялікадню папярэднічае Вербная нядзеля. Калі зараз галінкі вярбы ўпрыгожваюць штучнымі кветкамі, стужкамі, птушачкамі, матылькамі, то раней вярба выглядала сціпла: перавязаны чырвонай ніткай пучок галінак. З даўніх часоў існавалі простыя правілы: вярбу асвячалі ў храме, а затым разам з памінальнымі свечкамі на працягу года захоўвалі ў чырвоным куце, за абразамі. Часта яны ўжываліся ў розных абрадах, ачышчальных і нават гаючых.

Якія толькі павер'і і спадзяванні людзі не звязвалі з вярбой. Казалі: «У хату, у якой ёсць асвечаная галінка вярбы, не патрапіць маланка» ці «Калі пры пажары вярбу кінуць у агонь, то ён хутчэй загасне»… Да гэтага часу лічыцца, што пухнатымі галінкамі можна прыцягнуць здароўе, сілу і дастатак. Для гэтага трэба толькі лёгенька дакрануцца асвячоным пучком да родных са словамі: "Не я б'ю, вярба б'е!" або «Верба хвост, бі да слёз!». Было б так усё проста!.. Але шмат хто верыць, што такі рытуал дапамагае ачысціцца нават ад сурокаў ды злых духаў.

Як правільна захоўваць галінкі вярбы пасля асвятлення?

Навошта на Вялікдзень паляць вогнішчы, збіраюць даніну і водзяць карагоды?

А ў некаторых рэгіёнах Беларусі велікодныя звычаі выглядаюць, прынамсі, дзіўна. Так, у вёсцы Данілевічы Лельчыцкага раёна ў велікодную ноч жыхары... страляюць. А тлумачаць гэта тым, што заклікаюць да сябе Ісуса Хрыста! Тамака жа і з гэтай жа мэтай распальваюць вогнішчы перад хатамі або пакідаюць святло ў пакоях на ўсю ноч. Нехта запальвае свечкі… У вёсцы Сіманічы Лельчыцкага раёна такія звычаі тлумачацца наступным чынам: у велікодную ноч Бог ходзіць па зямлі і зазірае на агеньчык да таго, хто яго чакае, і прыносіць гаспадарам шчасце і дабрабыт.

Гаворачы аб велікодных традыцыях, немагчыма абысці ўвагай валачобны абрад. Дарэчы, многія даследчыкі лічаць яго характэрным толькі для беларускага народа. Арэал валачобніцтва на розных картах супадае з беларускай этнічнай тэрыторыяй, распаўсюджана гэтая з'ява таксама на Беласточчыне ў Польшчы, у Бранскай вобласці Расіі. У паўночнай і ўсходняй Беларусі на Вялікдзень і сёння валачобнікі, пераважна мужчыны, ходзяць па дварах, усхваляюць гаспадароў песнямі, збіраюць пачастункі. У заходняй частцы краіны наведваюцца госці і дзеці. Маленькія «жакі» ці «жачкі», як іх называюць, часцей за ўсё чытаюць вершы. І атрымліваюць за гэта цукеркі і печыва.

З Вялікадня ў Беларусі пачынаюцца і «стралковыя» карагоды, якія доўжацца сорак дзён. А потым удзельнікі «хаваюць», закопваюць які-небудзь металічны прадмет — грабеньчык, цвік, шпільку… Гэта свайго роду прынашэнне Маці-Зямлі, каб тая абараніла вёску ад голаду.

Традыцыя «Ваджэнне стралы» да гэтага часу жыве ў вёсцы Бездзеж Брэсцкай вобласці і ў Маркавічах Гомельскай вобласці.

Паглыбіўшыся ў вывучэнне традыцый, шмат што становіцца больш зразумелым. Што, напрыклад, рабіць з леташнімі галінкамі вярбы? З даўніх часоў жыхары Барысаўскага раёна Мінскай вобласці і Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці вязуць іх на Радаўніцу на могілкі. А можна і спаліць іх, а разам з імі — усе праблемы і беды, што сустрэліся ў годзе.

Наогул Вялікдзень — гэта сапраўды светлае свята, якое аб'ядноўвае гараджан і сялян, дзяцей і дарослых ... І ў кожнай сям'і ёсць свае велікодныя традыцыі. Выдатна, калі мамы з дочкамі пякуць па сваіх уласных сакрэтных рэцэптах кулічы, а пасля бабулі і дзядулі за рукі з унукамі і з поўнымі булак і яек кошыкамі ідуць у храм… А на раніцу ўсе разам снедаюць — і не таму, што трэба, ці нехта патрабуе, а проста таму, што разам добра, цёпла і ўтульна.

Велікодны сняданак

Па традыцыі, пасля сакрамэнту асвячэння, вернікі спяшаюцца па хатах. Велікодны сняданак прынята праводзіць у блізкім коле сям'і, для гасцей прадугледжаны іншы час. Трапеза заўсёды пачынаецца з малітвы. Пры гэтым, яна не абавязкова павінна быць кананічнай. Маліцца можна сваімі словамі, услаўляючы ўваскрослага Ісуса Хрыста і жадаючы дабра сабе і блізкім.

Пасля малітвы раздзел сям'і са словамі «Хрыстос уваскрэс!» раздае кожнаму прысутнаму за сталом асвячоную фарбаванку. Затым усё з'ядаюць па кавалачку куліча, а ўжо потым прыходзіць чарга мяса, сыра і каўбас.

Яшчэ крыху традыцый

Увесь дзень людзі частуюць адзін аднаго выпечкай і велікоднымі яйкамі, якімі затым абавязкова стукаюцца. Хросныя бацькі наведваюць сваіх хроснікаў і ўручаюць прэзенты. Шмат хто ў гэты дзень арганізоўвае выязныя пікнікі на прыроду – звычайна гэта свята суправаджаецца прыемным, сонечным надвор'ем. Між іншым, раней у народзе ў Хрыстоў дзень з асаблівай увагай назіралі за сонцам. І нават сцвярджалі, што сонца ў Вялікую Нядзелю літаральна «скача ад радасці». Характэрна, што ў 1-ы дзень Вялікадня ніхто не бярэ грошы ў доўг, паколькі гэта лічыцца благой прыметай.

Вітацца ў Вялікдзень не прынята, аднак у велікодныя дні лічылася грахом не павітаць чалавека словамі «Хрыстос уваскрос!», а адказвалі на гэта «Сапраўды ўваскрос!».

Як прыгатавць проста і смачна булкі на Вялікдзень? Парады кулінарнага блогера