Прафесарам Яўгенам Чорствым Беларусь можа ганарыцца па праве. Гэта адзіны айчынны ўрач, імем якога названа захворванне, вядомае ва ўсім свеце. Не зламала дух гэтага дапытлівага і адважнага чалавека нават цяжкая хвароба.
Карэспандэнт «Слушна» пацікавілася жыццём выбітнага чалавека нашай краіны.
Да і пасля
У 51 год жыццё Яўгена Чорствага было цалкам наладжана. Загадчык кафедры паталагічнай анатоміі МДМІ, прафесар, паважаны чалавек. І раптам у шараговы вечар, седзячы з жонкай на кухні за гарбатай, страціў прытомнасць, упаў. Жонка Таццяна, сама выдатны тэрапеўт, адразу зразумела – інсульт. Лік ішоў на гадзіны. На «хуткай» Яўгена Давыдавіча даставілі ў 9-ю ГКБ Мінска. Уся левая палова цела была паралізаваная, гаварыць не мог.
Адна з дактароў сказала тады Таццяне Іванаўне: будзьце рэалістам, з ложку ён ужо не ўстане ніколі.
...Не заплакала і не засмуцілася. Толькі раззлавалася:
— Як гэта не ўстане? Як можна вось так папросту такое казаць?
Пачалася барацьба не толькі за выжыванне, але і за якасць жыцця.
Таццяна стала хадзіць на заняткі ў Інстытут медрэабілітацыі (цяпер Рэспубліканскі цэнтр медрэабілітацыі і бальнеалячэння), каб паглядзець, як займаюцца лячэбнай фізкультурай з такімі хворымі, чытала кнігі...
Яшчэ ў бальніцы прымушала Яўгена кожны дзень падымацца на ліфце ў спартзалу і пачынаць трэніроўкі. І аднадумца знайшлася: прафесар, доктар медыцынскіх навук Галіна Багель. Яна практыкавала масаж, гімнастыку. А яшчэ імпульсную тэрапію – уздзейнічала на пашкоджаныя цягліцы токам.
— Чаму вы да мяне так позна звярнуліся? – абурылася прафесар.
— Але ж ён ляжаў у рэанімацыі без прытомнасці.
— Гэта не важна. Рэабілітацыю трэба пачынаць тут жа.
Кожны дзень быў на рахунку. Таццяна сышла з працы (працавала старшым навуковым супрацоўнікам у НДІ Радыяцыйнай медыцыны) і прысвяціла сябе дагляданню хворага мужа. Праз месяц Яўгена выпісалі з бальніцы. Карпатлівая праца па аднаўленні праходзіла штогадзіну. Абавязковая лячэбная фізкультура, дзе трэба было дапамагаць, распрацоўваць ногі і рукі. Далікатная жанчына выконвала ўсё, без скаргі і не шкадуючы сіл. Яшчэ жонка падбадзёрвала. Ніякіх патуранняў. Прыйшлося зноўку вучыцца чытаць кнігі (не бачыў увесь радок), зашпільваць гузікі. Любое баўленне часу выкарыстоўваў з карысцю. Глядзеў тэлевізар - перабіраў дробныя гузікі, трэніраваў маторыку.
Асноўная рухальная актыўнасць была на дачы. Ад чыгуначнай станцыі да дачнага доміку – 3 км. Іх Яўген Давыдавіч заўсёды ішоў пешшу. Таццяна Іванаўна ехала на машыне ззаду для падстрахоўкі. Ведаў, што самае галоўнае: не залежвацца. Гэта галоўны біч інсультнікаў.
У выніку – вярнуўся на працу менш чым праз паўгода. Працягнуў узначальваць кафедру і чытаць лекцыі.
— Так, прыйшлося хадзіць з палачкай, яшчэ і сентыментальным стаў, – прызнаецца прафесар. – Але якая гэта дробязь у параўнанні з радасцю вярнуцца да любімага занятку! Што дапамагло мне выжыць? Памятаю, ляжу на бальнічным ложку, а да мяне прыходзяць з інстытута таварышы, распавядаюць, як прайшоў студэнцкі вечар, якія навіны на кафедры. А ў мяне цякуць слёзы. Я хацеў жыць, вярнуцца да працы. Мяне палохала думка застацца ў 4 сценах. А яшчэ вельмі натхніла спадарожніца і лепшы сябар – мая жонка. Без яе я б не справіўся.
З першага погляду ... і на 50 гадоў
Хто верыць у каханне з першага погляду? Некаторыя лічаць гэта выдумкамі, а Яўген Чорствы выпрабаваў яго ўздзеянне на сабе. Аднойчы, будучы студэнтам, убачыў дзяўчыну на канцэрце ў Палацы спорту, сэрца сціснулася. Як растлумачыць выбар пачуццяў, калі не меў зносіны з чалавекам яшчэ ні разу?
— У яе быў такі цікавы твар, нос. Я не мог нагледзецца, – распавядаючы пра гэта, Яўген Чорствы дагэтуль хвалюецца.
Таня вучылася ў тым жа медінстытуце на два курсы маладзейшая за яго, таму з Жэняй была не знаёмая. Баючыся напалохаць напорам, спачатку адправіў на разведку свайго сябра – танінага аднакурсніка.
– Там цябе ў калідоры чакае хлопец, хоча пазнаёміцца, – паведаміў ён ёй на лекцыі.
Недахопу ў прыхільніках Таццяна не адчувала. Але выглянула дазнацца, хто яшчэ ёй зацікавіўся. Тым жа вечарам моладзь пайшла ў кіно. І больш не расставаліся. Праз год іх шлюбу будзе ўжо 50 гадоў. Дачка таксама абрала медыцынскую сцежку і стала працаваць анестэзіёлагам-рэаніматолагам. А ўнучка вучыцца на біяфаку БДУ.
— Нельга сказаць, што мы 50 гадоў пражылі душа ў душу, нават без спрэчак, – кажа Таццяна Іванаўна. – Усякае бывала. Але мы заўсёды ўмелі размаўляць. І акрамя таго, у нас вялікі агульны інтарэс –медыцына.
За кожным вялікім мужчынам стаіць яго жанчына.
Для гэтай сям'і гэтае выказванне абсалютна праўдзівае. Таццяна падтрымлівала мужа заўсёды і ва ўсім. У часы напісання кандыдацкай дысертацыі шукала, выразала і клеіла ў яго работу фатаграфіі, набірала тэксты на друкаванай машынцы, дапамагала вычытваць доктарскую. Пакінуўшы дзеля яго выратавання сваю працу урача, яна, тым не менш, не перастала жыць інтарэсамі медыцыны. Як медык, перачытвае главы падручнікаў, тлумачыць, што ёй незразумела, што хацелася б спытаць, дадаць. Доўгія гады носіць ганаровае званне сямейнага кіроўцы: кожную раніцу вазіла мужа на працу, а ў летні сезон яшчэ і на дачу.
Моцная жанчына. Пры гэтым гібкая і мяккая. Быць можа, паўплывала татава выхаванне?
Тата Таццяны быў ніхто іншы, як Іван Палякоў – Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР. Вядомая асоба, партызан, Герой сацпрацы. Такое сваяцтва, безумоўна, накладала адбітак на ўзаемаадносіны ў маладой сям'і. Таццяна паважала мужа за тое, што здолеў знайсці агульную мову з суровым і непахісным бацькам, пры гэтым мог абараніць сваё меркаванне і нават пасябраваць з цесцем.
Мужчыны разам сталі ездзіць на рыбалку, любілі гутарыць на самыя розныя тэмы.
Аднойчы позняй восенню лавілі шчупака на спінінг. У лодцы разам з імі быў грузны таварыш з адной рукой (другую адарвала на фронце).
— Ну, як там у вас клёв? – пацікавіўся ён у кампаніі і перайшоў на другі бок чаўна. Пад вагой ён не вытрымаў і перакуліўся. Да берага ўсе дабіраліся ўплаў.
— Адчыняю дзверы. На парозе стаіць Жэня. У паліто бацькі. А з-пад яго тырчаць голыя ногі ў чаравіках, — успамінае Таццяна Іванаўна.
Самае цікавае, што пасля гэтай прыгоды ніхто не захварэў, і нават насмарку не было.
Патолагаанатамам быць не марыў
«Хто ідзе ў патолагаанатамы? Што гэта наогул за прафесія такая? У моргу відавочна працуюць недалёкія нейкія людзі, панурыя. Клініцысты і хірургі – вось дзе эліта», – так думаў студэнт лячэбнага факультэта МДМІ Яўген Чорствы да таго часу, пакуль ... не патрапіў на лекцыю па патанатоміі да акадэміка Юрыя Гулькевіча. Харызматычны мужчына, франтавік, турыст, душа кампаніі, аматар спяваць песні і засмучаць сваімі жартачкамі жанчын. Выкладчык цалкам разбурыў шаблон пра тое, якім можа быць патолагаанатам.
Зацікавіў не толькі сваёй асобай, але і прадметам. Юрый Валянцінавіч Гулькевіч удзельнічаў у ідэнтыфікацыі трупа Гітлера і сям'і Гебельса. Паколькі целы былі абпаленыя (немцы спалілі іх), то ідэнтыфікацыя Гітлера была магчымая толькі па зубным пратэзе. Гулькевіч шмат і цікава расказваў пра тэраталогію – навуку пра парокі развіцця: што гэта такое, ад чаго бываюць.
Жэня так захапіўся патанатоміяй, што пайшоў у гурток. Цікаўны па натуры, хлопец хацеў на свае вочы ўбачыць, што такое цыроз, рак маткі, грудзей, чым адрозніваюцца розныя віды пухлін. Працаваць на анатаміраваннях не баяўся: дыстанцыраваўся ад таго, што перад ім памерлы чалавек. Канцэнтраваўся на самой хваробы і спробе зразумець яе сутнасць. Навык, важны для людзей гэтай прафесіі.
— Калі ўпершыню на лекцыі я пачуў слова «рак», злаякасная пухліна, мне стала цікава, – распавядае Яўген Чорствы. – Чаму менавіта рак? Таму што пухліна паўзе як рак. Стаў паглыбляцца і разбірацца: калі злаякаснае ўтварэнне развіваецца з эпітэліяльнай тканкі – гэта рак, а калі са злучальнай, напрыклад, з цягліцы – гэта саркома.
Кандыдацкую работу прысвяціў пароку мозга – анэнцэфаліі («Паталагічная анатомія анэнцэфаліі і блізкіх да яе парокаў развіцця»). У 1982 годзе абараніў у Маскве доктарскую дысертацыю па дыягностыцы множных прыроджаных парокаў развіцця («Паталагічная анатомія і дыферэнцыяльны дыягназ спадчынных сіндромаў множных прыроджаных парокаў развіцця»). Першым у СНД прапанаваў вылічваць дадзеныя не ўручную па табліцах, а з дапамогай машыннай дыягностыкі. Адзін з першых беларускіх камп'ютараў таго часу вырабілі на заводзе падліковых машын. Ён займаў палову комнаты. Але з яго дапамогай дыягностыка стала нашмат больш дакладнай.
Паталагічная анатомія мае некалькі напрамкаў. Гэта навука, якая займаецца пытаннямі дыягностыкі захворванняў у жывых людзей. Шмат каму знаёмая біяпсія, калі ў хворага адшчыпваюць пальцамі кавалачак тканкі, які трэба даследаваць. А яшчэ патолагаанатам трэба праводзіць анатаміраванне памерлых і вызначаць прычыну смерці. Часта патрабуецца і ацаніць працу клініцыста на прадмет выяўлення медыцынскай памылкі.
— Калі афтальмолаг займаецца толькі хваробамі вачэй, а кардыёлаг – сэрца, то патолагаанатам павінен ведаць хваробу любога органа, любой сістэмы – тлумачыць Яўген Чорствы. – Вялікая адказнасць, але і цікавасць. Бывае, клініцысту вызначыць дыягназ складана. Патолагаанатам павінен перабраць усе магчымыя варыянты і паставіць кропку ў разважаннях.
Сусветная вядомасць
Яўген Чорствы, мабыць, адзіны ў нашай краіне ўрач, імем якога афіцыйна названа захворванне - сіндром множных прыроджаных парокаў развіцця, DK-факамелія. Яно пазначана ва ўсіх медыцынскіх даведніках свету – сіндром фон Фос-Чорствага.
Адкрыццё новай хваробы Яўген Чорствы зрабіў яшчэ ў 1976 годзе. Тады ён працаваў урачом-патолагаанатамам у лабараторыі тэраталогіі і медгенетыкі 7-й ГКБ Мінска (цяпер РНПЦ «Маці і дзіця»). Пастаянна даводзілася сутыкацца з самымі складанымі выпадкамі спадчынных парокаў развіцця ў дзяцей, праводзіць анатаміраванні.
Неяк да яго патрапілі брат і сястра, якія пакутавалі ад адных і тых жа рэдкіх хвароб: задняя мазгавая грыжа, факамелія, унутраныя парокі палавых органаў. Пры факамеліі канечнасць мае падабенства з ластай цюленя, адсутнічае шэраг костак. Сама ж кісць пачынае расці прама з плечавой косткі. У спалучэнні з мазгавой грыжай сустракаецца рэдка. А тут адразу падвойны выпадак. Наяўнасць такой рэдкай камбінацыі адразу ў брата і сястры падштурхнула Яўгена Чорствага да думкі, што гаворка ідзе пра спадчыннае захворванне.
Выдатна валодаючы англійскай мовай, Яўген Давыдавіч напісаў артыкул у міжнародны медыцынскі часопіс The Lancet. Калегі з розных краін зацікавіліся здагадкай, пісалі лісты з просьбай выслаць ім тэксты артыкулаў. Але толькі праз 20 гадоў у ЗША на старонках часопіса Journal of Medical Genetics сусветна вядомыя даследчыкі пацвердзілі, што гэта новае захворванне і прысвоілі яму імя беларускага навукоўца. Сіндром фон Фос-Чорствага апісаны ва ўсіх краінах свету, вядома каля 300 выпадкаў гэтай рэдкай хваробы.
Адкрыццё носіць вялікае сацыяльнае значэнне.
— Вылечыць дзяцей з такой паталогіяй немагчыма, яна несумяшчальная з жыццём, – тлумачыць прафесар. – Але рэальна выявіць на УГД на ранніх тэрмінах цяжарнасці. Як бы жорстка ні гучала, гэта дае шанец жанчыне не адчуваць лішнія пакуты: выношваць і нараджаць заведама асуджаны на гібель плод.
Кожны медык ведае
Нягледзячы на хваробу, насуперак ёй, свае лепшыя падручнікі Яўген Чорствы напісаў ужо пасля інсульту.
— Падпісваўся я часам як Чарствы. А потым кінуў гэта. Прозвішча маё Чорствы. Хоць на самай справе па характары я зусім не такі.
Па падручніках і манаграфіях Чорствага вучацца ўсе студэнты-медыкі. Чорствы рыхтаваў іх старанна ў суаўтарстве з калегамі: «Паталагічная анатомія», «Пухліны і пухлінападобныя працэсы ў дзяцей», «Хваробы плода нованароджанага і дзіцяці», «Лекцыі па паталагічнай анатоміі», «Тэраталогія чалавека».
— Добры, але строгі, – дадае Таццяна Іванаўна. – У нас дома ёсць аспіранцкае крэсла, на якім вучні Яўгена Давыдавіча паказваюць свае работы. Мне часам шкада хлопцаў. Так іх муж адчытваў. Але як ні дзіўна, любяць яны яго горача.
Прычына такога стаўлення – неабыякавасць настаўніка. Чорствы заўсёды сам глыбока перажывае за тэму, якую аддае дысертантам, хвалюецца, каб праца была не дарэмная, не пылілася нікому не патрэбная, каб прынесла практычную карысць. І таму патрабуе ад сваіх падапечных такога ж уключэння і своечасовага выканання. Затое яны яму ў выніку ўсе вельмі ўдзячныя.
Яўген Чорствы мае званне Заслужанага дзеяча навукі, сам ён даў пуцёўку ў жыццё 8 дактарам і 25 кандыдатам медыцынскіх навук. Уся кафедра паталагічнай анатоміі БДМУ, за выключэннем прафесара Міхаіла Нядзьведя, – вучні Чорствага. Яго тэмы заўсёды актуальныя і маюць прыкладное значэнне. А кафедру называюць асноўнай кузняй кадраў дзіцячай патолагаанатамiчнай службы Беларусі. Сам Яўген Давыдавіч 10 гадоў быў галоўным патолагаанатамам Міністэрства аховы здароўя.
Вялікая колькасць работ прафесара прысвечана вывучэнню марфагенеза рака шчытападобнай залозы ў дзяцей. Ён - вядучы эксперт-марфалогіі ў беларуска-амерыканскай праграме па маніторынгу пухлін шчытападобнай залозы, кіраўнік гарадскога празектарскага савета па дзіцячай паталогіі, на пасяджэннях якога разбіраюцца складаныя дыягнастычныя выпадкі.
На базе кафедры стварыў першую ў рэспубліцы лабараторыю імунагістахіміі.
Заўсёды не саромеўся вучыцца ў замежных калегаў. І зараз накіроўвае на стажыроўку ў іншыя краіны сваіх вучняў. Найбольш цесныя кантакты ўсталяваныя з інстытутам паталогіі Кембрыджскага ўніверсітэта, а таксама з універсітэтам горада Нагасакі.
Замест пасляслоўя
Вядома, у некалькі старонак не змясціць чалавечае жыццё. Асабліва тады, калі падзей ў ім хопіць і на дзясятак абывацельскіх. Цяжкі і разам з тым драматычны лёс, у якім ёсць месца ўсяму: высокім сусветным і дзяржаўным дасягненням, неверагодным цяжкасцям, мужнасці прыняць сябе пасля хваробы і здзяйсняць немагчымае насуперак ёй. А яшчэ пра каханне, падтрымку і сапраўдную сям'ю. Такія жыццёвыя гісторыі проста неабходна ведаць. Каб ганарыцца, каб мець арыенцір, каб верыць у сябе і ніколі не здавацца.
