Амерыканская псіхіятрычная школа (дарэчы, СДУГ «родам» з ЗША) стаіць на неабходнасці медыкаментознай карэкцыі ў выпадку пастановы сапраўднага дыягназу. Школа постсавецкай прасторы грунтуецца перш за ўсё на псіхолага-педагагічнай карэкцыі. Прызначэнне лекавых прэпаратаў дапушчальнае, але толькі тады, калі нармалізаваць паталагічны стан аднымі псіхолага-педагагічнымі мерамі немагчыма.
У Беларусі імя вядучага навуковага супрацоўніка РНПЦ медыцынскай экспертызы і рэабілітацыі, кандыдата медыцынскіх навук, дацэнта, псіхатэрапеўта Таццяны Емяльянцавай на слыху, без перабольшання, ва ўсіх бацькоў, якія так ці інакш сутыкнуліся з праблемай дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці ў сваіх дзяцей. Акрамя таго, што СДУГ з'яўляецца прадметам навуковых інтарэсаў Таццяны Емяльянцавай, яна ведае пра яго, як кажуць, з першых рук.
Больш за 10 гадоў спецыяліст дапамагае выбудоўваць паспяховае жыццё не толькі сотням асаблівых хлопчыкаў і дзяўчынак з Беларусі, краін блізкага і далёкага замежжа, але і ўласнаму сыну. Пры гэтым цвёрда перакананая: дапамога дзіцяці пачынаецца з дапамогі бацькам. «Слушна» запрасілі эксперта на шчырую гутарку.
Таццяна Аляксандраўна, наколькі дарэчы і правільна гаварыць пра лячэнне СДУГ, калі да гэтага часу няма адзінага меркавання, ці хвароба гэта? Вы самі што думаеце?
За 10 гадоў вельмі шчыльнай працы са СДУГ маё меркаванне не раз змянялася. Але ў нейкі момант я знайшла адказ, які цалкам задавальняе мяне, у першую чаргу, як маму гіперактыўнага дзіцяці, у кантэксце, што гэта такое, што з гэтым рабіць і ўвогуле, ці хвароба гэта. Мне падабаецца канцэпцыя СДУГ у дачыненні да наступстваў для здароўя і жыцця. Цяпер ужо дакладна ўстаноўлена, што гэта клінічныя праявы слабасці функцыянавання нервовай сістэмы па-за залежнасці ад інтэлектуальных здольнасцяў. Г.зн. інтэлект нармальны або нават высокі, але ёсць дэфіцыт увагі і гіперактыўнасці, з-за чаго дзіця менш паспяховае ў жыцці: яно горш вучыцца, яму складаней наладжваць эфектыўныя адносіны, пакутуюць паводзіны...
Па вялікім рахунку, у дзіцяці фарміруецца абмежаванне жыццядзейнасці (перакладаю – прыкметы інваліднасці, гучыць катастрафічна). У педыятрыі наогул і ў дзіцячай псіхіятрыі ў прыватнасці гэта гучыць як ступень страты здароўя. Ёсць слабасць функцыянавання нервовай сістэмы, і ад гэтага ёсць наступствы для здароўя. Фарміраванне абмежаванняў жыццядзейнасці пры СДУГ ставіць пад пагрозу тры фактары: стасункі, паводзіны, навучанне. Сам па сабе дыягназ не важны. Важна, як пакутуе функцыянаванне па гэтых ці іншых крытэрыях.
Ключавая тэорыя СДУГ зараз – парушэнне выканаўчых функцый. Гэта вельмі цікавы феномен. Выканаўчыя функцыі могуць быць парушаныя пры розных расстройствах галаўнога мозгу. Пры СДУГ гаворка найперш пра лобныя долі. У залежнасці ад таго, якія структуры галаўнога мозга задзейнічаны ў большай ці меншай ступені, выяўляецца розная клінічная карціна сіндрому. Класічная трыяда: дэфіцыт увагі, гіперактыўнасць, імпульсіўнасць (мне больш падабаецца – нецярплівасць). Але можа таксама пакутаваць глядзельная ці слыхавая аператыўная памяць (напрыклад, дзіця не ў стане спісваць з дошкі або засвойваць інфармацыю на слых). Ёсць праблема ўнутранага маўлення: дзіця не можа сфармуляваць думку, не прамовіўшы яе. Таму дзеці са СДУГ часта «думаюць услых». Яны таксама маюць цяжкасці з эмацыянальна-валявым кантролем, і празмерныя эмоцыі без залатой сярэдзіны суправаджаюць іх па жыцці.
Адна з асноўных адметных прыкметаў дзяцей са СДУГ, на погляд абывацеля, – іх несуцішная энергія, якая ніколі не заканчваецца. Бацькі нават часта называюць сваіх непаседаў вечнымі рухавікамі.
Так, здаецца, што яны вельмі жвавыя. Але ўсё роўна наадварот. Калі па-простаму, у дзяцей са СДУГ мозг, у якім вельмі хутка заканчваецца бензін. Ёсць такі выраз: каб супакоіць неспакойны мозг, трэба, каб шмат працавала цела. Гэта тлумачыць, чаму дзеці са СДУГ «ходзяць на галаве». Таму што менавіта рухальная актыўнасць, асабліва звязаная з нагамі, «зараджае» мозг. Што кажуць бацькі, настаўнікі залішне рухомым дзецям? Не бегай! Сядзі ціха! Не круціся!.. Дзіця ад гэтага напружваецца, і яго паводніцкія праблемы толькі пагаршаюцца. Бо бегаць, скакаць яны пачынаюць, каб «заправіцца», калі заканчваецца «бензін». Забарона правакуе стэрэатыпныя некантралюемыя рухі, напрыклад, разгойдванне на стуле, грымасы... Вядома, гэта дзіўныя, недарэчныя, клоунаўскія паводзіны... Але яны паволі праходзяць. Ужо да ўзросту 11-12 гадоў прыкметныя перамены, калі дзеці здольныя ўключыць свядомы кантроль сваіх паводзінаў. Ёсць дадзеныя, што лобны інтэлект фарміруецца толькі да 28 гадоў. Так што палова дзяцей са СДУГ да гэтага ўзросту абсалютна выраўноўваюцца і становяцца «як усе». Але калі я бацькам агучваю гэтую лічбу, у іх збянтэжанасць. Бо яны сумленна ідуць да неўролагаў, тыя сумленна прызначаюць наатропныя лекі, якія ніякага дачынення да патагенетычнага лячэння СДУГ не маюць. Затое курсамі і на гады наперад.
Гэта значыць, медыкаментозныя прэпараты ўсё ж прызначаюцца? Навошта?
Часам іх трэба прызначаць пры нейкіх спадарожных праблемах. Напрыклад, калі пакутуе маўленчае развіццё. Дзіцяці трэба дапамагчы развіць моўныя функцыі, каб было менш праблем у стасунках, бо яму і без таго складана выказваць свае думкі. Так што на перыяд інтэнсіўных заняткаў з лагапедам па развіцці маўлення курсы наатропных лекавых сродкаў будуць цалкам апраўданыя.
Наатропы – гэта як вітаміны для мозга. Некаторыя з іх паляпшаюць метабалізм мозга, стан сасудаў мозга, яго сілкаванне. Некаторыя змяшчаюць у сабе рэчывы, якія павышаюць узровень дофаміну. Бо яшчэ адна з ключавых тэорый СДУГ – гэта дэфіцыт дофаміну. Г.зн. нецярплівыя дзеці маюць анамальную адчувальнасць да неадкладнага ўзнагароджання. Ім увесь час дай нешта цікавае, новае, прычым неадкладна. Гэта трэба разумець. Асабліва, калі мы кажам: будзеш сябе добра паводзіць, выдатна вучыцца – атрымаеш наступным летам паездку на мора ці ў аквапарк... Такое са СДУГ не працуе. Дзіцяці трэба сёння-заўтра. Ва ўзросце 10 гадоў – праз тыдзень максімум. Інакш губляецца цікавасць.
Гэта значыць, ключ да поспеху не таблетка, а разуменне, як дапамагчы дзіцяці. Нельга прымушаць яго рабіць нешта сілком, лаяць бескарысна. З дзецьмі са СДУГ адносіны трэба выбудоўваць на пазітыве. Калі ў іх дрэнны настрой, яны не будуць рабіць ні-чо-га. Больш за тое, у сілу слабасці нервовай сістэмы гэтыя дзеці залішне ранімыя і занадта ўспрымальныя. У сітуацыі стрэсу яны ўпадаюць у ступар.
СДУГ – разлад развіцця нервовай сістэмы, дэфіцыт функцыянавання вызначаных зон галаўнога мозга, які абумоўлівае клінічны феномен слабасці нервовай сістэмы ў дашкольным і малодшым школьным узросце. Чым раней бацькі зразумеюць, што ў дзіцяці ёсць асаблівасці, тым раней будзе выбудаваная сістэма дапамогі і тым менш шанцаў, што ён набудзе іншыя псіхічныя паводніцкія расстройствы. Бо слабасць нервовай сістэмы абумоўлівае іншыя псіхічныя расстройствы. ¾ дзяцей са СДУГ у свеце маюць спадарожныя псіхічныя расстройствы на працягу жыцця. Гэтая лічба палохае, але я яе не баюся агучваць бацькам, бо тады яны пачынаюць разумець неабходнасць дзеянняў, каб іх дзіця не трапіла ў гэты працэнт.
Але ў заходняй практыцы вядучая роля адведзена не бацькам, а ўрачам, калі не памыляюся. У той жа Амерыцы самы высокі працэнт дзяцей са СДУГ – 20%. І ўсе яны сядзяць на прэпаратах. Ніхто не скардзіцца.
Да мяне прыязджае шмат рускамоўных дзяцей з ЗША, Швецыі, іншых краін свету. Многія не хочуць прымаць псіхастымулятары. Гэтыя магутныя прэпараты не вылечваюць СДУГ. Пакуль дзіця іх прымае, яго паводзіны выдатныя, ён спакойна сядзіць на ўроках, піша тэсты, слухае... І там адкрыта кажуць: хочаце хадзіць у школу – піце псіхастымулятары. Там не стаіць пытанне: добра гэта для дзіцяці ці дрэнна. Галоўны акцэнт: выхавальнік/настаўнік не павінен гэта трываць.
Калі не ўрач, дык хто той самы спецыяліст, які вызначае мадэль карэкцыі СДУГ?
Разумееце, да ўрача ідуць па таблетку. Моцную, слабую – усё роўна. Галоўнае, каб яна дапамагла і ўсё прайшло. А такой таблеткі ў прынцыпе няма. Не існуе лекаў ад слабасці нервовай сістэмы. Трэба прыкласці велізарную колькасць намаганняў, каб дапамагчы дзіцяці развіць функцыянаванне гэтай сістэмы. Гэта велізарная шматгадовая праца. Гэта суправаджэнне, выбудоўванне берагоў, прыдумванне заняткаў, разуменне дзіцяці... Па сутнасці, гэта гіперапека, якой, дарэчы, псіхолагі часта дакараюць бацькоў. Але гэта тая апека, дапамога, якая і ёсць лекі.
Я не працую з дзецьмі, я працую з бацькамі па прынцыпе: няма праблемаў у дзяцей, ёсць праблемы ў бацькоў. Бацькі павінны стаць псіхатэрапеўтамі і псіхолагамі для свайго дзіцяці. Толькі ў іх ёсць матывацыя, каб ён быў паспяховым у жыцці, бо ні псіхолагу, ні ўрачу па вялікім рахунку гэта не трэба. Гэта трэба вам.
(Працяг)
