Аб вадзяных млынах і млынарах расказваюць ў казках, паданнях і песнях. Аршанскі млын здаўна лічыўся таямнічым, зачараваным месцам, а млынары, якія працавалі на ім, па павер'і, абавязкова знаходзіліся ў змове з нячыстай сілай, якая дапамагала ім у працы.
Людзі, якія змалолі збожжа, хрысціліся і спяшаліся хутчэй пакінуць гэты будынак. Хадзіла павер'е, што кола само не можа круціцца. Людзі не маглі растлумачыць гэтую з'яву з пункту гледжання фізікі і верылі, што ў гэтым млынару дапамагаюць вадзянікі і русалкі.
Гісторыя і рытуалы
Помнік архітэктуры пачатку XX стагоддзя, які служыў да 1960-х гадоў млыном, а пазней аддадзены пад аршанскі этнаграфічны музей «Млын», у верасні адзначае сваё 120-годдзе.
Гэты каменны будынак з'явіўся ў Оршы на беразе Дняпра ў 1902 годзе на грошы мясцовай управы, а да гэтага ў горадзе быў драўляны млын. Першапачаткова млын быў вадзяным рухавіком у 50 конскіх сіл, на ім працавалі 10 чалавек. Праз 10 гадоў кола ў ёй круцілася ўжо з дапамогай пары, а з прыходам электрычнасці тут усё стала працаваць на энергіі току. Да 1960 года млын выконваў сваю непасрэдную функцыю, а потым у Оршы пабудавалі мелькамбінат (цяпер гэта Аршанскі камбінат хлебапрадуктаў), і неабходнасць у «перажытку мінулага» адпала. У будынку арганізавалі склад, пасля яго выкарыстоўвалі і ў якасці кухні, а некаторы час ён пуставаў і прышоў ў непрыдатнасць.
https://bel.24health.by/turystychnaya-orsha-shto-paglyadzec-u-goradze-za-adzin-dzen/
Раней становішча млынара спараджала пэўнае адчужэнне паміж ім і астатнімі сялянамі. Як правіла, млынары былі гэткімі негаваркімі асобамі. Ім нават не абавязкова было адказваць на прывітанні, можна было толькі ківаць галавой у адказ. Адным са сродкаў наладжвання адносін млынара з абшчынай выступала прафесійная магія, якая спрыяла ўладжванню канфліктных сітуацый — у выпадку няспраўнасці і паломкі млына, страты збожжа, гібелі ў млына людзей і хатніх жывёл, у спрэчках з нагоды якасці збожжа і мукі, нават пры лоўлі рыбы ў млынарнай сажалцы.
Рыбачылі ў млына толькі з дазволу млынара, які выступаў пасярэднікам паміж людзьмі і вадзяніком. Па павер'ях за «ліцэнзію» нячыстая сіла патрабавала ахвяру гарэлкай або тытунем. Лічылася, што пры пабудове падмурак млына трэба акрапіць крывёй — інакш даходу не будзе. Для замацавання выніку штогод паўтаралі пэўны рытуал: кожную восень на Дзень Святога Марціна (заступнік млынароў) на Аршанскім млынавым коле заколвалі гусака.
Аж да XIX стагоддзя хадзілі чуткі аб чалавечых ахвярах. Існавала павер'е, што трэба сіротку «закласці». Тым, хто прыводзіў сіротак, нават плацілі грошы, бо нікому не хацелася «у госці» да вадзянога. Зрабіць заклад —значыць паабяцаць нячыстай сіле ахвяру. Меркавалася, што вадзянік забярэ яе сам.
Што да пазнейшых часоў, то «млынавыя» рытуалы згубілі жорсткасць. Сутнасць «дамовы» заключалася ў тым, што паскуддзе не павінна было баламуціць ваду, ствараючы перашкоды ў працы млына. Для чаго цалкам дастаткова было пасяліць на млыне чорнага ката і чорнага пеўня, закліканых «вырашаць пытанні» са злымі духамі.
Сімвал шчасця і дабрабыту
Будынак ранейшага гарадскога млына стаіць на штучна створаным канале, які злучае дзве ракі Аршыцу і Дняпро. Уютны музей не толькі знешне. Унутры пах дрэва, беларускі лён, аўтэнтычная кераміка, прылады працы і прадметы побыту ствараюць асаблівую атмасферу цеплыні і загадкавасці. Тут практычна няма навароба і стылізацыі, а ў асноўным — рэчы і прадметы, якія выкарыстоўваліся нашымі продкамі ў у перыяд з другой паловы XIX стагоддзі і часткова да XXI.
Мястэчка рамеснікаў. Чаму Івянецкі музей традыцыйнай культуры лічыцца ўнікальным?
Пасля распаду СССР цікавасць у суверэннай Беларусі да сваёй гісторыі ўзрасла, і старажытны будынак вырашылі адрамантаваць і пусціць у справу.
Цяпер у музеі экспануюцца гістарычныя артэфакты. Асноўную частку з іх, а гэта больш за 500 экспанатаў, навуковыя супрацоўнікі музея сабралі ў этнаграфічных экспедыцыях. Толькі невялікі куток адведзены пад сучасныя вырабы народных майстроў мясцовай хаты рамёстваў.
Віртуальная экскурсія
Экскурсія, як правіла, стартуе ад фрагмента каменнай зерняцёркі — прыстасаванні, якім карысталіся да з'яўлення млыноў. Некалі вельмі распаўсюджаная саха зараз з’яўляецца рэдкасцю, яе складана сустрэць дзе-небудзь, акрамя музея. А вось конскі вупраж адрозніваецца ад сённяшняга толькі больш сучаснымі матэрыяламі.
Пры будаўніцтве сядзіб у Падняпроўі выкарыстоўвалі ў асноўным замкнёныя планіровачныя схемы. Макет уяўляе сядзібу распаўсюджанага на дадзенай тэрыторыі вяночнага тыпу — такую маглі дазволіць сабе заможныя сяляне. Побач — традыцыйны інтэр'ер хаты. Насупраць печы, якая таксама валодае цікавай сімволікай, — самае святое месца ў хаце — чырвоны кут.
Млын на рацэ быў сімвалам сямейнага шчасця і дабрабыту, а круцельныя млынавыя жорны — знакам вернага кахання. Каб уявіць, якія павінны былі быць жорны ў будынку млына, паглядзіце на звычайныя ручныя жорны і павялічце іх разумова ў дыяметры да росту чалавека. Як іх вынеслі адсюль і куды падзелі — да гэтага часу загадка. Адны кажуць, што жорны зараз у рацэ, іншыя — што ў падмурку нечага дома.
Большая частка другой залы – мяккая этнаграфія: ткацтва, вышыўка, рукадзелле. Пільная ўвага ў экспазіцыі надзелена апрацоўцы лёну. У цэнтры залы — ткацкі станок з кроснамі. Раней уменне ткаць было для жанчыны неабходным навыкам. Дарэчы, раней лічылася, што нельга рыхтаваць аснову для ткацкага станка позна ўвечары — нячыстая сіла можа пераблытаць ніткі.
Падзеі нашага часу
Ёсць у музея і сучасныя гісторыі, у тым ліку рамантычныя. Адна з іх звязана з кашуляй аршанскага ладу. Аднойчы ў музей прыйшоў ліст ад дзяўчыны з Санкт-Пецярбурга, якая прасіла даслаць ёй узоры вышыўкі, распаўсюджанай на Аршаншчыне. Яна хацела ўпрыгожыць ёю кашулю для свайго каханага з Оршы. Работнікі музея запрасілі жыхарку паўночнай сталіцы Расіі на экскурсію, і тая не проста змагла ўбачыць аршанскую вышыўку, але і даведалася пра асаблівасці мясцовага ладу. І вось сёлета ў жніўні ў музей прыйшла закаханая пара, а на хлопцу была апранута тая самая кашуля.
