Тысячагоддзямі чорная воспа выкошвала цэлыя гарады і вёскі, забраўшы не менш жыццяў, чым чума і халера разам узятыя. Яна стала першай інфекцыяй, супраць якой вынайшлі вакцыну, а пазней — першай і да гэтага часу адзінай, якую ўдалося цалкам вынішчыць.
Амаль да канца 18 стагоддзя самым частым эпідэмічным захворваннем ва ўсім свеце, за выключэннем Аўстраліі і невялікх выспаў, была воспа — вострая заразная хвароба — натуральная воспа ці чорная воспа. Лацінская назва — variola. Звесткі пра самае даўняе ў гісторыі захворванне на воспу атрыманы падчас даследавання муміі егіпецкага фараона Рамзэса V, які памёр у 1145 г. да н.э.
Гандляры з Егіпта занеслі воспу ў Індыю, потым яна распаўсюдзілася ў Кітай і Японію, дзе загубіла больш за 30 % насельніцтва. У канцы I тысячагоддзя н.э. пошасці воспы фіксуюцца ў Еўропе. У канцы 16 стагоддзя воспа патрапіла ў Амерыку, дзе ад яе паміралі мільёны індзейцаў. Гэта хвароба суправаджалася высокай тэмпературай, галаўнымі болямі, болямі ў спіне, ліхаманкай. Спачатку на твары, а потым і па ўсяму целу з’яўлялася сып з гнайнічкоў, якія ў выніку пакрываліся струпамі і адпадалі.
У канцы 18 стагоддзя некалькі назіральнікаў звярнулі ўвагу на каровіну воспу, хваробу, якая часта сустракалася ў коней і кароў. У апошніх яна выяўлялася ў выглядзе пустул — бурбалак з гнойным змесцівам на вымені, якія вельмі нагадвалі воспенныя высыпанні ў чалавека. Аднак каровіна воспа ў жывёл працякала значна лягчэй, чым натуральная воспа ў чалавека, і магла яму перадавацца. Даяркі нярэдка заражаліся каровінай воспай, але пасля ўжо не хварэлі на натуральную.
Ангельскі ўрач і натураліст Эдвард Дженер, які 30 гадоў назіраў за натуральнымі выпадкамі каровінай воспы, у 1796 годзе вырашыў ужыць публічны досвед прышчэплівання каровінай воспы. У прысутнасці лекараў і проста цікаўнай публікі Джэнер зняў воспу з рукі маладой даяркі, якая выпадкова заразілася каровінай воспай, і прышчапіў яе васьмігадоваму хлопчыку Джэймсу Фіпсу. Воспа прынялася, развілася толькі на прышчэпленых двух месцах, і хвароба працякала нармальна. Затым 1 ліпеня таго ж года Джэнер прышчапіў Фіпсу натуральную чалавечую воспу, якая, як у абароненага ахоўнай прышчэпкай хлопчыка, не прынялася.
Так з самага канца 18 стагоддзя пачалося воспапрышчэпліванне. У Маскве і Пецярбургу воспапрышчэпліванне пачалося ў кастрычніку 1801 года. У 1802 годзе ў дзяржаўныя медыцынскія ўстановы Санкт-Пецярбурга пра пачатак воспапрышчэплівання рапартавала Віцебская, а ў 1803 годзе – Магілёўская губернская ўрачэбная ўправа. Спачатку людзі вельмі баяліся воспапрышчэплівання. У народзе спрадвеку лічылі, што любыя хваробы нападаюць на людзей за іх грахі.
У традыцыйнай народнай культуры беларусаў воспу называлі: воспіца, воспік, ліхая, рабая, рабуха, шчарбачка і інш. Гэтую хваробу ўяўлялі ў выглядзе злоснай старэчы, агіднай жанчыны-падарожніцы з адным моцным зубам. Лічылі, што яна вызначае сабе ахвяру, пырскае слінаю ў твар, і таму на ім застаюцца адмысловыя сляды.
У 1811 годзе для нагляду за воспапрышчэпліваннем былі заснаваныя Губернскія воспенныя камітэты, але па прычыне баявых дзеянняў 1812 года дзейнасць камітэтаў была прыпынена, і аднавілася яна толькі ў другой палове 1820-х гадоў. Падставай да актывізацыі супрацьвоспенай працы паслужыла хваля эпідэмічных захворванняў, у прыватнасці, вялікая эпідэмія воспы ў Магілёўскай губерні ў 1824-1825 гадах. Прывіванне воспы стала абавязковым. Губернскія воспенныя камітэты ўзначальвалі губернатары. У склад камітэта ўваходзілі віцэ-губернатар, губернскі маршалак дваранства, старшыня палаты дзяржаўных маёмасцяў, інспектар урачэбнай управы, прадстаўнікі духавенства і купецтва. Губернскія камітэты падпарадкоўваліся Міністэрству ўнутраных спраў. Адначасова былі заснаваны і павятовыя воспенныя камітэты.
Да аднаўлення воспенных камітэтаў прышчэпліванне пасоўвалася вельмі марудна. Паводле архіўных дадзеных за 1817 год, па Полацкаму павету было прышчэплена толькі 263 чалавекі, Дрысенскаму 296 чалавек, Гарадоцкаму 1.022 чалавекі. Але потым праца пайшла хуткімі тэмпамі. Спачатку воспапрышчэпліваннем займаліся цырульнікі, лекарскія вучні, акушэркі. Але гэтых адмыслоўцаў не ставала на ўсіх і таму сталі рыхтаваць вузкіх спецыялістаў – воспапрышчэплівальнікаў. Вучоба на воспапрышчэплівальніка ішла пры ўрачэбных управах цягам года. На атрыманне такой спецыяльнасці набіралі людзей з розных сацыяльных слаёў, але ў першую чаргу з сялян, таму што насельніцтва вёсак больш давярала выхадцам са свайго асяроддзя.
Лімфу для воспапрышчэплівання прывозілі ва ўрачэбныя аддзяленні з Санкт-Пецярбурга з медыцынскага дэпартамента, і толькі значна пазней ў Вільні была заснавана воспапрышчэплівальная ўстанова, якая забяспечвала лімфай суседнія губерніі.
Воспапрышчэплівальнікі павінны былі штодня весці запісы і ў канцы месяца прадстаўляць у павятовыя воспенныя камітэты спісы прышчэпленых. Павятовыя камітэты адпраўлялі спісы ў губернскія камітэты. Мясцовыя ўлады абавязаны былі забяспечваць воспарышчэплівальнікаў транспартам і кватэрамі. Задачай павятовых воспенных камітэтаў было сачыць, ці паўсюдна стае спецыялістаў суадносна наяўнаму насельніцтву. Дапамогу воспапрышчэплівальнікам павінны былі аказваць святары і тлумачыць насельніцтву неабходнасць прышчэпак. Каб эфектыўна ўздзейнічаць на розум прыхаджан, якія часам нават хавалі сваіх дзяцей, ці спрабавалі адкупіцца, дзяцей святароў прышчэплівалі першымі.
Працу воспапрышчэплівальнікаў рэвізавалі сябры воспенных камісій, і на гэта ім вылучалікамандовачныя і транспартныя (прагонныя) грошы. Калі выяўлялася, што воспапрышэпвальнік узяў хабар і хоць адно дзіця пакінуў без прышчэпкі, то ён трапляў пад суд.
Прышчэпкі ў асноўным рабілі маленькім дзецям. Воспапрышчэпвальнік павінен быў інструктаваць бацькоў як некалькі дзён назіраць за прышчэпленым. Калі прышчэпка прайшла паспяхова, то воспапрышчэпвальнік павінен быў выпісаць даведку належнай формы.
За паспяховую працу воспапрышчэпвальнік мог атрымаць залаты ці срэбны медаль, але дзеля гэтага трэба было сабраць велізарную колькасць рознага кшталту даведак, і таму справы цягнуліся гадамі.
Воспенныя камітэты дзейнічалі да 1865 года, а потым іх абавязкі былі перададзены ўрачэбным аддзяленням губернскіх праўленняў. Пазней прышчэпліваннем воспы сталі займацца земскія і гарадскія медычныя ўстановы. Практычна ўся тэрыторыя Беларусі была пазбаўлена ад воспы, але яшчэ і ў 1920-я гады ў глухіх паселішчах сярод балотаў Палесся трапляліся выпадкі, калі немаўляты заставаліся без прышчэпак воспы.
10 красавіка 1919 года выйшаў дэкрэт СНК РСФСР «Аб абавязковым воспапрышчэпліванні», які меў усеагульны характар. У 1924 годзе быў выдадзены новы закон аб абавязковай вакцынацыі і рэвакцынацыі. У 1919 годзе было зарэгістравана 186 000 хворых натуральнай воспай, у 1925 годзе — 25 000, у 1929 годзе — 6 094, у 1935 годзе — 3 177; да 1936 года натуральная воспа ў СССР была ліквідаваная.
https://bel.24health.by/palechyc-vecer-adverne-doktar-u-narodnym-svetausprymanni-belarusau/
Аляксандр Кішчанка — мастак-інтэлектуал найвышэйшага ўзроўню. Яго творы шырока вядомыя не толькі ў нашай краіне, але і далёка за яе межамі. Ён здзейсніў сапраўдны прарыў у сферы выяўленчай культуры сучаснасці.
Прыродны талент і сапраўды касмічнае мысленне рэалізаваў у Беларусі, на сваёй другой радзіме, дзе пражыў большую частку жыцця. Мастак стаяў ля вытокаў фарміравання школы манументальнага мастацтва ў Беларусі і з'яўляўся адным з заснавальнікам школы нацыянальнага сучаснага габелена.
Не меней ярка раскрыўся творца ў станковым жывапісе: бліскуча валодаў усімі законамі малюнка, кампазіцыі, колераўспрымання. Менавіта гэтая грань таленту мастака дэманструецца на выстаўцы «Неба і зямля», якая адкрылася ў маі ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі.
У экспазіцыі прадстаўлена жанравая і тэматычная паліфанія станковай творчасці Аляксандра Кішчанкі апошніх дваццаці гадоў жыцця майстра са збору Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь і сям'і, а таксама прыватных калекцый. Гэта шматфігурныя кампазіцыі, партрэты, нацюрморты, у якіх закранаецца сацыяльная праблематыка, раскрываюцца тэмы саіснавання ідэальнага чалавека і сусвету, пераасэнсоўваюцца біблейскія і міфалагічныя матывы.
Народнага мастака Беларусі няма з намі ўжо больш за 25 гадоў, ён пайшоў з жыцця ў 1997 годзе. Нягледзячы на гэта, размовы пра яго творчасць не сціхаюць па гэты дзень, а імя не сыходзіць з газетных палос і часта мільгае ў навінавых стужках. Творчае жыццё мастак пачынаў у Львове, але затым яго запрасіў у Беларусь мастак, заснавальнік кафедры манументальна-дэкаратыўнага мастацтва сённяшняй Акадэміі мастацтваў Гаўрыіл Вашчанка.
Да 1970 года творца выкладаў на кафедры манументальна-дэкаратыўнага мастацтва, і гэта самы прадуктыўны перыяд яго творчасці. За гэты час ён змог наладзіць габеленававую вытворчасць у Беларусі. Дарэчы, яго манументальны філасофскі эпас — знакаміты «Габелен стагоддзя» — у 1999 годзе быў занесены ў Кнігу рэкордаў Гінеса як самы вялікі габелен у свеце. Работа прызнаная нацыянальным здабыткам. На палотнішчы памерам 19x14 метраў аўтар адлюстраваў самых вядомых асоб мінулага і сучаснасці, а таксама падзеі светабудовы: Ноеў каўчэг, Хрыста і Антыхрыста, Крэмль, Папу Рымскага, Чэрчыля, Гарбачова, Сталіна, Хэмінгуэя, Кастра (намаляваныя больш за 80 партрэтаў). У адным з куткоў габелена аўтар адлюстраваў уласны партрэт і аблічча беларускага лідэра. Асноўная задума мастака быў сканцэнтравана не ў партрэтах палітычных дзеячаў, а ў цэнтральным сюжэце габелена — інтэрпрытацыі канфлікта Хрыста і Антыхрыста. Работа над стварэннем «Габелен стагоддзя» доўжылася пяць гадоў. Твор выстаўлялася на публічны паказ толькі некалькі разоў.
— Аляксандр Кішчанка — унікальны мастак, педагог, які стварыў сваю мастацкую спадчыну, — упэўнены дырэктар Нацыянальнага мастацкага музея Уладзімір Пракапцоў. — Безумоўна, ён быў пацалаваны Богам. Творы, створаныя ім у манументальным мастацтве, сёння складаюць залаты фонд Беларусі. І наша выстаўка адлюстроўвае толькі малую частку яго творчасці. Ён рана пайшоў з жыцця, а мог бы стварыць яшчэ шмат твораў. Напрыклад, прыняць удзел у працы над Нацыянальнай бібліятэкай. Мне прыемна казаць пра тое, што мы з ім былі блізка знаёмыя. Для мяне гэта сапраўдны гонар. Аляксандр Міхайлавіч — той чалавек, які аказаў на мяне пэўны ўплыў.
Некаторыя работы мастака на выстаўцы можна ўбачыць упершыню — да гэтага яны захоўваліся ў калекцыі сям'і аўтара. Ёсць у экспазіцыі і хрэстаматыйныя кампазіцыі маэстра. Увогуле экспазіцыя — поўная карціна «сусветнага рэалізму» Кішчанкі. Менавіта так ён называў свой стыль адлюстравання рэчаіснасці. Але гэта з пункту гледжання філасофіі, а што тычыцца мастацкіх прыёмаў, адметных ў работах мастака, то тут пануюць каляровыя плямы, аб'ём і фактурнасть.
Аляксандр Кішчанка быў нястомным і неабыякавым да таго, што адбывалася вакол яго. Працуючы над любымі кампазіцыямі, ён надаваў колерам сімвалічны сэнс. У яго творчым успрыманні охра — гэта беларуская зямля, чырвоная мазаіка — кроў.
Чорныя і цёмна-карычневыя тоны — цяжкая гісторыя беларускага народа ў часы вайны. Жоўтая смальта — вера ў перамогу. Творцу раздражняла шэрасць і манатоннасць, таму ў творчым працэсе галоўным для яго была дынаміка мыслення.
Цікава, што мастак ніколі нічога не прыдумваў, яго вобразнасць і выразнасць пабудаваныя на рэальных асобах і падзеях. Вялікая колькасць людзей пазіравала майстру. Яму была важная дасканалась. Таму ўсе рухі, мімічныя рысы герояў былі асэнсаваныя і даведзеныя да максімальнага падабенства.
Шматграннасць Аляксандра Кішчанкі праявілась не толькі ў творчасці. але і ў выкладанні. Ён быў патрабавальным выкладчыкам, але ад гэтага не менш цікавым. Вучні вельмі любілі прыходзіць на заняткі да яго не толькі дзеля таго, каб атрымаць неабходныя веды, але яшчэ, каб зарадзіцца гумарам і натхняльным настроем мастака.
Сярод яго вучняў былі такія знакамітыя дзеячы мастацтва, як Зоя Літвінава, Святлана Каткова, Юрый Багушэвіч і іншыя.
Сын мастака — Максім успамінае, што бацька ў дзяцінсве здаваўся яму касманаўтам, таму што ўвесь час шукаў адказ на пытанне, якая асноўная роля чалавека ў нашым неабдымным свеце. Аляксандр Кішчанка не быў абыякавым чалавекам, увесь час шукаў новыя магчымасці раскрыцця патэнцыялу, спрабаваў адкрыць для сябе новыя грані ўспрымання свету. Толькі па гэтаму сёння можна быць упэўненым, — адказ на галоўнае пытанне жыцця майстра знойдзены.
Сёння карціны мастака-манументаліста захоўваецца ў мастацкіх музеях Беларусі і Расіі, у тым ліку ў Траццякоўскай галерэі, а таксама ў прыватных калекцыях. Творы Аляксандра Кішчанкі магутныя па канцэнтрацыі сучаснай праблематыкі. Народны мастак імкнуўся ўзвысіць нашу нацыю ў яе гераічнай нязломнасці, мірным жыцці і ў зацвярджэнні хрысціянскіх каштоўнасцяў.
https://bel.24health.by/art-minsk-2023-chym-urazhvae-galounaya-vystauka-belaruskix-mastakou-syoleta/
Недавер, які межаваў з варожасцю, дэманстравала насельніцтва Расійскай імперыі да лекараў. Гэта было шмат у чым абумоўлена тым, што асноўная яго частка, у адрозненне ад нашых сучаснікаў, практычна не сутыкалася з прафесійнай медыцынай.
Рэформа аховы здароўя 1864 года ўнесла шэраг карысных змен, але на ахоп насельніцтва ўрачэбнай дапамогай паўплывала не вельмі значна. Медычная дапамога існавала толькі ў гарадах. У сельскай мясцовасці не было не толькі сваіх бальніц, але і пастаянных дактароў.
У канцы 19 стагоддзя ў сельскай мясцовасці сталі з’яўляцца медыцынскія пункты, куды накіроўвалі на працу дыпламаваных урачоў. Але сяляне недаверліва паставіліся да прысланых дактароў і працягвалі звяртацца да знахараў, якія былі выхадцамі з іх асяроддзя. Доктар жа – прадстаўнік паноў, чалавек іншага сацыяльнага кола, іншага інтэлектуальнага ўзроўню, успрымаўся як варожы элемент. Ён быў для простага народа чалавекам з іншага свету, «людарэзам». Асаблівы недавер выклікала тое, што доктар выпісваў лекі. У сялянскім асяроддзі многія хваробы лічылі «божай карай» ці тлумачылі вынікам псавання. Зняць псоту мог толькі той чалавек, які наслаў яе.
Праблема заключалася яшчэ ў тым, што вясковыя жыхары не верылі ў карысць лекаў ці няправільна іх ужывалі. Часта сяляне атрымлівалі тыднёвую колькасць медыкаментаў, але выпівалі яе за дзень, каб хутчэй паправіцца. Іншыя везлі лекі дадому і там па дабрыні душэўнай дзяліліся імі з блізкімі і сябрамі. Таблеткі ад мігрэні прыкладалі да галавы, гарчычнікі ляпілі паверх адзення.
Па старадаўняй звычцы сяляне выбирали змагацца з хваробамі з дапамогай лазні – верылі, што яна пазбавіць ад любой хворасці. Іншым сродкам былі малітвы перад цудатворнымі іконамі і мошчамі святых. У кожнай хаце захоўваўся вялікі малітоўны спіс з указаннем хвароб. Самыя адчайныя наважваліся на лячэнне небяспечнымі рэчывамі – да прыкладу, ртуццю, але дастаць яе было няпроста. Вось чаму прафесийным дактарам апроч сваёй асноўнай працы даводзілася займацца яшчэ і асветай сялян.
Асабліва вострыя канфлікты паміж простымі людзьмі і прадстаўнікамі «панскай» медыцыны ўзнікалі ў перыяды масавых інфекцыйных захворванняў, у прыватнасці, эпідэмій халеры. У свядомасці народа страшная хвароба і лекары былі непадзельныя. Людзі не задумваліся над тым, што з гэтых двух складнікаў прычына, а што наступства. Не разумеючы сутнасці санітарных мерапрыемстваў, яны ўспрымалі дзеянні медыкаў як нешта шкоднае і нават небяспечнае.
Так, у 1892–1893 гг. у Рэчыцкім павеце Мінскай губерніі надарылася моцная эпідэмія халеры. Барацьбу з гэтай пошасцю апісаў мінскі санітарны ўрач С. Балкавец у часопісе “Минские врачебные известия” ў 1910 г. (№ 7). Сяляне што толькі не рабілі ад эпідэміі паводле старадаўніх звычаяў – дзяўчаты-падлеткі аголенымі ноччу абворвалі вёскі, абводзілі вёскі ніткай, спрадзенай у адну ноч. Стары з крыжам на плячах абыходзіў усе задворкі, дзе каля кожнага гумна яго сустракалі гаспадыні і частавалі гарэлкай.
Улады паслалі дактароў, але сяляне іх асцерагаліся і прыпісвалі ім наўмыснае атручванне хворых. Парашкі, якія раздавалі дактары, лічылі сімвалам смерці.
Пайшлі размовы, што за кожнага памерлага гэтыя дактары атрымліваюць па 100 рублёў з-за мяжы. Казалі таксама, што «японскі цар даў дактурам 15 тыс. рублёў, каб яны травілі народ». Сяляне прасілі ў лекараў спірт і былі ўпэўненыя, што тыя атрымоўваюць яго па шэсць вёдраў у тыдзень.
Негатыўнае стаўленне да доктара адлюстравалася і ў спектаклях народнага лялечнага тэатра – батлейкі, якія ставілі камедыйна-сатырычныя сцэны з народнага жыцця. Такія пастаноўкі ў асноўным адбываліся ўзімку, пачынаючы з першага дня свята Нараджэння Хрыстова. Напрыклад, у батлеечным тэатры ў наваколлі Нясвіжа доктар выглядаў так – чорны фрак, белы гальштук і ў руках булава, а ў ваколіцах Мінска доктар быў у сурдуце. Папулярнымі былі такія пастаноўкі, як «Мацей і доктар», «Доктар і паненка», «Дзед і доктар». Доктара ў падобных спектаклях амаль заўсёды паказвалі як шалбера, які булавой б’е мужыка, а потым уцякае. У такіх пастаноўках адлюстроўваліся недаверлівыя адносіны простых беларусаў да вучонай медыцыны.
Персанажам народнага тэатра з’яўляўся яшчэ і венгерац або алейкар – вандруючы гандляр алеем і лекавымі травамі. Назву алейкары атрымалі ад таго, што разносілі алей – лекі ад зубоў і страўніка. Венгерцамі іх называлі таму, што яны паходзілі з вобласці Турэц у цэнтральнай Славакіі, якая з 18 стагоддзя славілася вырошчваннем лекавых траў і ў тыя часы ўваходзіла ў склад Венгерскага каралеўства.
Аднак з цягам часу сяляне пакрыху пачыналі звяртацца і да дактароў. Нягледзячы на падазронае стаўленне да іх, дактары ў некаторых выпадках паступова дабіліся прыхільнасці сялян і знайшлі з імі агульную мову. Калі селянін бачыў, што доктар дапамог хвораму пераадолець хваробу, то ён надзяляўся ў яго вачах магічнымі здольнасцямі і ўспрымаўся як казачны герой. Пасля такога “цудоўнага лекавання” да дактароў пачыналі звяртацца і з іншымі просьбамі. У літаратуры ёсць апісанне такіх выпадкаў у адной з вёсак на Палтаўшчыне. У паселішчы здарыўся пажар, і жыхары сталі прасіць фельдшара адвярнуць магічным чынам вецер, каб не загарэліся іншыя пабудовы. А адзін селянін нават стаў прасіць лекара ўказаць яму шчаслівае месца для пабудовы новай хаты.
Як міфалагічны персанаж доктар выступае і ў паданні пра з’яўленне тапоніма Залатая Горка ў Мінску. Паводле аднаго з аповедаў, у горадзе лютавала эпідэмія халеры. У капліцы Святога Роха на могілках адпявалі чарговага нябожчыка. Пасля адпявання адзін доктар разаслаў на падлозе свой плашч і паклаў на яго некалькі залатых манет. Услед за ім людзі таксама сталі класці грошы, і ў выніку вырасла цэлая гара з залатых манет. Дзякуючы гэтаму ахвяраванню, з’явілася сучасная назва ўзгорка на сённяшняй вуліцы Казлова/Даўгабродскай, а на месцы капліцы за сабраныя грошы пабудавалі касцёл Святога Роха – абаронцы людзей і жывёлы ад эпідэмічных захворванняў.
https://bel.24health.by/pacaluj-svinnyu-u-lych-dy-inshyya-srodki-zmagannya-z-xvarobami-u-staradaunyaj-belarusi/
Чым небяспечныя мошкі, чаму ў іх такія балючыя ўкусы і што рабіць, каб абараніцца ад гнюсу, расказала энтамолаг аддзялення асабліва небяспечных інфекцый Гомельскага абласнога Цэнтра гігіены, эпідеміялогіі і грамадскага здароўя Тамара Гусарава.
Найбольш ад машкары пакутуюць жыхары Гомельшчыны і Брэстчыны. Растлумачыць гэта можна прыроднымі ўмовамі: высокая і працяглая паводка разам з цёплым надвор’ем паспрыялі сёлета масаваму выпладу крывасмактальных насякомых.
Мошкі выпладжваюцца ў чыстай праточнай, узбагачанай кіслародам вадзе, найбольш на ўчастках рэк з хуткім цячэннем, і здольны разлятацца на вельмі вялікія адлегласці (да 100 кіламетраў). Масавы вылет адбываецца пры ўсталяванні стабільна цёплага надвор'я, звычайна гэта I дэкада траўня.
Пік колькасці мошак прыпадае на канец вясны, пачатак лета і ўтрымліваецца не больш за 10-14 дзён, пасля чаго іх колькасць рэзка падае.
Мошкі-злосныя крывасмокі, якія маюць свае біялагічныя асаблівасці — нападаюць на чалавека толькі на адкрытым паветры і толькі ў светлы час сутак. Яны не баяцца сонца і актыўныя ўдзень.
Арыентуюцца мошкі з дапамогай органаў зроку і нюху — ляцяць на пах поту і вуглякіслага газу, які вылучаецца пры дыханні. Так яны знаходзяць сваіх ахвяр.
Іх укусы вельмі балючыя, а сліна таксічная. Цікава, што кусаюць толькі самкі, прычым не праколваюць скуру, а літаральна выгрызаюць яе. Самцы ж сілкуюцца сокам раслін.
Сліна мошкі ўтрымлівае гемалітычная яд, які выклікае мясцовыя алергічныя рэакцыі. Гэта праяўляецца моцным паленнем, паколваннем, свербам і ацёкам скурных пакроваў. Як правіла, мясцовая алергічная рэакцыя знікае без спецыяльнага лячэння праз некалькі дзён.
Аднак для маленькіх дзяцей і людзей, якія пакутуюць на алергію, укус назойлівых казурак можа справакаваць больш сур'ёзную алергічную рэакцыю. У гэтым выпадку неабходна звярнуцца да ўрача.
У перыяд найбольшай актыўнасці мошак (травень – чэрвень) рэкамендуецца:
З народных сродкаў можна выкарыстоўваць эфірны алей мяты, лаванды або гваздзікі (дастаткова нанесці некалькі кропель на адзенне). Гэтыя пахі адпужваюць мошак.
Такім чынам можна калі не пазбегнуць укусаў, то хаця б звесці іх колькасць да мінімуму, сцвярджае наш эксперт.
https://bel.24health.by/ukusy-nasyakomyx-pershaya-dapamoga/
Даўней людзі не верылі, што чалавек мог захварэць проста так, лічылі, што хваробы насылаюць злыя сілы.
З міфалагічнага гледзішча хвароба выступае як канцэпт культуры, звязаны з адхіленнямі ад нармальнага стану. Прычынамі хваробы ўважалі дзеянні варожых сіл, карай за парушэнне розных забаронаў. Галоўную ролю ў гэтым адыгрываў прадстаўнік ліхой нябачнай сілы — д’ябал або чорт. Яшчэ ў канцы 19 стагоддзя ў валасных праўленнях разбіраліся судовыя справы, калі чалавек скардзіўся на дзеянні мяркуемага варажбіта, які сваімі чарамі нібыта прычыніў яму рэальную фізічную шкоду.
Па павер’ях, перад сваім з’яўленнем хвароба дае пэўныя знакі. Так, ува сне чалавек пачынае бачыць неба, медныя грошы і рэчы, футра нейкай жывёлы, яблыкі, грушы, яйкі, ён робіцца самотным без прычыны.
Прыкметамі эпідэмій лічылі каметы на небе, колы вакол сонца і месяца, іх зацьменне, гром узімку, неўраджай, працяглую ўзбуджанасць хатніх жывёл, вой сабак, карканне воранаў, з’яўленне філіна паблізу жытла і іншыя праявы.
Некаторыя хваробы прадстаўлялі ў зааморфным абліччы.
Так, гарлавыя і грудныя захворванні ўяўлялі ў постаці мядзведзя, а хваробы з моцным кашлем мелі выгляд котак, асабліва чорных. У абліччы казла нібыта аб’яўляліся хваробы, пры якіх балела дыхавіца, былі спазмы страўніка, ваніты. Эпідэмія (пошасць, паморак) у народных аповедах уяўлялі ў вобразах ката ці сабакі.
Таму, відаць, звычай трымаць у доме котку і сабаку быў звязаны яшчэ і з такім старадаўнім забабонам, як пераход чалавечай хваробы на гэтых жывёл. Прыкладам, калі прычэпіцца да гаспадара нейкая ліхая немач, то, каб яна пакінула яго, трэба запусціць у хату каго-небудзь з вышэйзгаданых жывёлін.
Але звычайна дэманы хвароб мелі антрапаморфны выгляд прыгожай маладой жанчыны або старой выродлівай бабы з даўгімі рукамі і пазногцямі, жахлівага аднавокага дзеда з калматай барадой і выскаленымі зубамі. Набыўшы чалавечае аблічча, паморак імкнуўся пратачыцца ў незаражанае паселішча. Ён спыняўся на ягонай ускраіне, прасіў каго-небудзь з мінакоў дапамагчы яму пераправіцца праз раку ці канаву. Не падазраючы ніякай бяды, селянін дапамагаў старой нямоглай істоце патрапіць у вёску. Апынуўшыся ў паселішчы пошасць пачынала сеяць там заразу. Дзеля гэтага яна памячала адныя хаты чорнымі літарамі, другія чырвонымі; клікала пад вокнамі па імёнах гаспадароў, а хто адгукаўся, той пачынаў хварэць і неўзабаве паміраў.
Калі надыходзіла эпідэмія, людзі ўжывалі розныя прафілактычныя меры: абворвалі паселішчы, запальвалі вялікія вогнішчы па ягоных ускрайках, ставілі ахоўныя крыжы, вешалі на іх абыдзённікі — ручнікі, вытканныя за адну ноч.
Прычынай такой навалы часта лічылі каго-небудзь з мясцовых асоб, якія парушылі тыя ці іншыя табу або тых, хто займаўся ліхім чараўніцтвам. І часам бывала, каб спыніць эпідэмію, такога чалавека забівалі ці закопвалі жывым. Калі гэта быў ужо памерлы і пахававны аднавясковец, то раскопвалі ягоную магілу, адсякалі галаву, клалі паміж ног і зноў засыпалі.
Пры павальных хваробах і эпідэміях у наваколлі жывым закопвалі першага захварэлага ў вёсцы. Калі пошасць не спынялася, а толькі узмацнялася, то адпраўлялі ў магілу старых, смерць якіх магла надарыцца ў найбліжэйшай будычыні.
Па сведчаннях архіўных судовых спраў, у 1831 годзе ў Навагрудскім павеце сяляне нават хацелі закапаць жыўцом свайго святара, але той упрасіў даць яму час, каб падрыхтавацца да смерці. Тады на могілкі завабілі старую жанчыну і спіхнулі яе ў яміну, дзе ўжо былі пакладзены целы памерлых ад хваробы, і засыпалі зямілёй. Часам у такіх выпадках у ахвяру хваробе прыносілі сірату.
ХАЛЕРА ва ўяўленні нашых продкаў малявалася то халоднай прыгажуняй, якая махае з-за могільніка на сяло чырвонай ці чорнай хустачкай, то дзяўчынай ва ўсім белым, то жахлівай кабетай з доўгімі светлымі валасамі і бліскучымі вачыма, якая раскідвае зерне хваробы, вымаючы яго з кошыка і прымешваючы да агароднага насення, у выніку чаго тое робіцца заражаным. Таксама халеру ўяўлялі высокай худой сіняй цёткай, апранутай ва ўсё чорнае, ці страшэнна брыдкай бабай, нібыта злепленай з імглы, або жанчынай на каровіных нагах, якая раз’язджае на тройцы вараных коней і нюхае тытунь. Халера часам брала сабе выгляд беднай жанчыны і прасіла, каб яе падвезлі, а даехаўшы да вёскі, пачынала “касіць усіх людзей”. Каб яна не прабралася ў вёску, раскладалі на дарозе ахоўны агонь, які гарэў увесь час. У якасці аховы на абодвух канцах вёскі закопвалі ручнікі-абыдзённікі, ставілі крыжы.
У адной з вёсак былога Бабруйскага павета ў час пошасці халеры 1830-х гадоў памірала шмат людзей, а ў сям’і святара ўсе былі здаровыя. Сяляне тлумачылі гэта тым, што ў бацюшкі былі злосныя сабакі, якія і не пускалі халеру ў дом.
ЛІХАМАНКА, якую яшчэ ў народзе называлі трасца, трашча, хіндзя або хондзя, шуня, цётка, персаніфікавалася ў жаночым абліччы рознага веку і ў залежнасці ад пары году. Так, рана ўвесну ліхаманак уяўлялі маладзіцамі з распушчанымі валасамі, а позна ўвосень — пачварнымі старэчамі, якія сядзяць на галінках дрэў і калеюць ад холаду.
Ліхаманку падзялялі на розныя віды: смяротная, нутраная, павярхоўная, сонная, гарачая, сінеючая. Лічылі, што гэта сёстры-ліхаманкі, яны хадзілі па свеце, клікалі людзей па імені, а хто адгукаўся, то да таго адна з сясцёр залазіла пад адзенне і прыносіла страшэнныя пакуты. Выпіўшы з яго сокі, ліхаманка пераходзіла да іншага чалавека. У некаторых месцах лічылі, што існуе 12 сясцёр-ліхаманак, а ў некаторых нават 77.
Страх перад ліхаманкай забараняў чалавеку лаяць гэтую хваробу, а на Дзяды яе нават клікалі на вячэру. Каб не падчапіць такую хваробу, раілі купацца ў ледзяной вадзе, спаць у гаросе, калі той квітнее, прынесці ў ахвяру зваранае яйка на ростань дарог ці ў балота. Адзін са спосабаў такога ахвяравання быў наступны: яйка ад чорнай курыцы дзялілі на 77 частак, паводле колькасці ліхаманак, складалі ў анучу і леваруч кідалі ў ваду, потым не азіраючыся беглі дадому. Таксама ў якасці ахвяры ў ваду кідалі адзенне хворага, грошы ды інш.
Каб у хваробы ўзнікла агіда да свайго абранніка, хвораму раілі пацалаваць свінню ў лыч. Верылі, што пасля гэтага ліхаманка абавязкова пакіне яго.
Пры лячэнні выкарыстоўвалі кола магічных лічбаў. Так, хворага прымушалі аббегчы вакол хаты 13 разоў. Абярэгамі ад ліхаманкі лічылі велікоднае яйка, галаву змяі, пярсцёнак з цвіка ад труны, нітку з 12 вузельчыкамі.
ЧУМА або Маравая Панна, мор, мара, чорная немач. Гэтую хваробу уяўлялі ў вобразе чорнай жанчыны, паветранай істоты, якая валодае вогненнымі стрэламі, або вялізнай белай жанчынай з хустачкай у руцэ. І над якой вёскай яна памахае сваёй смяротнай хусткай, у той вёсцы і праявіцца мор. Часам яна махае хусткай, прасунуўшы руку ў акно якой-небудзь хаты, і тады ў гэтай хаце пачынаюць паміраць людзі.
Пры набліжэнні да абранай мясцовасці белая жанчына ператвараецца ў цёмную птушку (пугача ці саву), носіцца ў паветры і шукае сабе ахвяры. Калі яна пераследуе якога-небудзь чалавека і кліча яго па імені, ніколі не трэба азірацца. Трэба з малітваю ісці наперад, а іначай чума праткне сваёй стралою. Тады чорная атрута разальецца па крыві, і неўзабаве смерць напаткае чалавека. Чума не пераносіць крыку пеўня і сабачаго брэху. Таму ўсюды, дзе яна пануе, сабакі перастаюць брахаць, а спеў пеўня робіцца хрыплым.
ВОСПА, а таксама воспіца, рабуха ўяўлялася ў вобразе антрапаморфнага стварэння невызначанай знешнасці. Але раптоўна яна магла прыняць выгляд або маладой дзяўчыны ў чорнай даўгой і бліскучай вопратцы, або злоснай і агіднай старой з адным моцным зубам, апранутай у белае адзенне. У намечаную ахвяру яна пырскала слінай, і ў той на твары заставаўся след. Пра перахварэўшых на воспу казалі, што ў яго на твары «чэрці гарох малацілі ці ячменныя крупы дралі».
https://bel.24health.by/dapamagali-kamyani-mox-navat-perunovyya-strely-yak-lyachyli-zuby-nashy-prodki/
Тэндэнцыі і стадыі развіцця беларускага мастацтва ў нашы дні зразумець і ўбачыць дастаткова проста. Апошнія гады ў сталіцы актыўна праводзяцца вялікія творчыя праекты, такія як Трыенале, Восеньскі салон, рэспубліканскія выстаўкі, дзе аб’ектыўна можна ацаніць тэмы і канцыпцыі, прапанаваныя нам мастакамі.
«Арт-Мінск» — з’яўляецца моцным праектам з пункту гледжання папулярызацыі сучаснага мастацтва і сёлета на адкрыцці выстаўкі можна было ў гэтым запэўніцца: натоўпы гледачоў на выставачнай пляцоўцы не скарачаліся цягам вечара. Маладыя, знакамітыя, цікавыя і яркія людзі глядзелі на прадстаўленую экспазіцыю і шукалі нешта сваё — запамінальнае і кранаючае.
На выстаўцы прадставілі 450 работ больш як двухсот беларускіх мастакоў. Творы, выкананыя ў розных тэхніках і жанрах, створаны за апошнія тры гады.
Па размешчаным на этыкетцы карціны QR-кодзе можна даведацца інфармацыю пра твор і кароткую біяграфію аўтара. Гледачы могуць набыць цікавую для іх работу, а таксама прагаласаваць за мастака.
Самай эфектнай работай можна назваць трыпціх «Чыстае мастацтва» Віктара Сянькова. Гэта тры белых палатна 90х70, якія вісяць на цёмна-шэрай сцяне. Проста белыя палотны з аўтографамі аўтара.
У дзень адкрыцця праекта гэта была адна з самых папулярных работ на выстаўцы: людзі рабілі шматлікія сэлфі (пераважна са здзіўленым або задуменным выразам твару) — трыпціх здымалі ўсё.
Адзнаку канцэптуальнаму мастацтву даваць амаль немагчыма, але работа сапраўды прымушае спыніцца і спытаць сябе: а што ж такое чыстае мастацтва? Дарэчы, кошт за трыпціх можа быць самастойным творам канцэптуальнага мастацтва — амаль 86 тысяч рублёў ($30 тысяч).
На першым паверсе размяшчаецца ў асноўным графіка, ёсць цыкл каляровых работ у змешанай тэхніцы знакамітага Валерыя Слаука. Каля іх падоўгу затрымліваліся, вывучалі літаральна пад лупай. Узрушаючыя жабы, конікі і, вядома, драконы. Майстар умее натхняць!
Можна таксама адзначыць трыпціх «Партрэт маці» Ірыны Котавай у стылі Фрыды Кало. На самым прыкметным месцы работы Алесі Скарабагатай. Моладзь крытыкуе яе за гіперрэалізм, які ім малацікавы. Але мастачка працягвае стаяць на сваім. У Алесі не адабраць самага галоўнага — яе карціны заўсёды вядомыя і прыцягваюць увагу.
Вельмі цікавыя і захапляльныя творы мастака Валянціна Губарава. Як заўсёды, аўтар уражвае адначасова і загадкай і праматой выказванняў. Творчы аксюмаран і ёсць тая самая «фішка» мастака.
За актуальныя сусветныя тэндэнцыі на выстаўцы, безумоўна, адказваюць Наталля Пічушкіна, Мілана Карповіч і Паліна Корзун-Фомчанка. Іх работы прама прасякнуты духам апошняга Венецыянскага біенале. Тут усё, як прынята там: жаночыя матывы, рукадзелле і традыцыйныя рамёствы.
Беларускі ўслед за ўсім перадавым светам ставяць пытанне адрознення паміж дэкаратыўнай творчасцю і творам мастацтва, дадаючы ў гэта жаночыя і народныя матывы.
З году ў год арт-дылеры прыглядаюцца да таленавітай моладзі: хто з іх можа стрэліць. Самае імклівае развіццё на «Арт-Мінску» дэманструе, напрыклад, Настасся Чадзій.
Кожны раз гэтая дзяўчына з Мазыра імкнецца знайсці новыя тэмы і тэхніку. Услед за маслам і тэмперай, зараз яна асвоіла кераміку. І зноў, усё як любяць на галоўных сусветных пляцоўках: народныя традыцыі, рамяство і жаночыя матывы. І ў Настассі поўная гармонія з гэтым.
Фестываль «Арт-Мінск» праводзіцца штогод, пачынаючы з 2018 года, з мэтай знаёмства аматараў жывапісу з найбольш актуальнымі напрамкамі і стылямі мастацкай творчасці, прадстаўлення вядомых і адкрыцця новых маладых мастакоў Беларусі.
Большая частка прадстаўленых на выстаўцы работ размешчана на анлайн-платформе Artcenter.by і даступна да продажу.
https://bel.24health.by/alximiya-tvorchasci-vystauku-susvetnaj-belaruskaj-grafiki-pradstavili-u-palacy-mastactva/
Полацк — унікальны горад не толькі сваёй гісторыяй і культурай, але і прыродным багаццем. На Полаччыне вы знойдзеце мноства куткоў унікальнай прыроды, куды вам захочацца вяртацца зноў і зноў!
Наўрадці хтосьці можа з дакладнасцю сказаць, колькі менавіта азёр размешчана на тэрыторыі Полацкага раёна. Іх тут налічваюцца сотні. Аднак некаторыя з гэтых вадаёмаў заслугоўваюць асобнай увагі. У Дзень горада Полацка (27 мая) мы раскажам цікавыя факты пра гэтыя месцы.
Яно лічыцца самым чыстым у Беларусі: летам празрыстасць яго вады можа дасягаць 9,5 м (гэты паказчык вымяраюць, апускаючы ў ваду спецыяльны белы дыск, які павінен быць бачны на пэўнай глыбіні).
Менавіта дзякуючы чысціні сваёй вады возера Глыбокае карыстаецца папулярнасцю сярод беларускіх дайвераў.
Аднак ёсць і адваротны бок: нізкае ўтрыманне арганічных прымесяў прывяло да таго, што ў гэтым вадаёме мала рыбы.
Яшчэ адна цікавая асаблівасць возера — зараснікі вадзянога моху і палушніка азёрнага, які пранікае на глыбіню да 1,5 м. Для захавання гэтых рэдкіх відаў, а таксама самага вадаёма, у 1979 годзе быў створаны заказнік «Глыбокае-Чарбамысла».
У 14 км на поўдзень ад Полацка размешчана возера Белае, плошча якога складае ўсяго 0,13 км2. Гэты вадаём акружаны балоцістай поймай, якую літаральна праймае сетка меліярацыйных каналаў. Ён адносіцца да басейна ракі Дзіва.
Возера Белае, якое знаходзіцца ў 4 км на поўнач ад Полацка, злучана ракой Дахнарка, якая працякае праз яго, з суседнімі вадаёмамі: возерам Чорнае і возерам Дахнарскае. Дзякуючы гэтаму з'яўляецца магчымасць арганізоўваць шматдзённыя водныя паходы.
Для возера Белае, як і для многіх іншых вадаёмаў у Полацкім раёне, характэрна моцна парэзаная берагавая лінія.
Калі вы захочаце наведаць яго, то прыйдзецца прыкласці немалыя намаганні: незаселеная мясцовасць, якая атачае гэты вадаём, пакрыта лесам, як і яго нізкія берагі. У наваколлях возера Белае не раз назіралі беркута — рэдкі від драпежных птушак, які ўключаны ў Чырвоную кнігу Беларусі.
Возера Вялікае Белае цалкам апраўдвае сваю назву: плошча воднага люстэрка складае 1,45 км2, што прыкметна больш, чым у «канкурэнтаў». Гэты вадаём атачае цяжкадаступная мясцовасць, якая моцна забалочаная і пакрытая густым лесам. Яго характэрнай асаблівасцю служыць высокая празрыстасць вады, якая можа дасягаць 4 м. Тут таксама сустракаецца рэдкая расліна, занесеная ў Чырвоную кнігу Беларусі, палушнік азёрны, які ўтварае нешта накшталт падводных лугоў.
Размешчанае непадалёк возера Малое Белае служыць вытокам ракі Свіна. Маляўнічы вонкавы выгляд, характэрны для гэтага вадаёма, забяспечваюць высокія берагі, пакрытыя лесам. Вада ў ім яшчэ чысцей (улетку яе празрыстасць складае 5 м і нават больш), што стварае выдатныя ўмовы для дайвінга і падводнага палявання. У гэтым вадаёме водзіцца судак, шчупак, плотка і іншыя віды рыб.
Рака Туржэц, якая праходзіць непадалёк, упадае ў возера Янава. Гэты вадаём на першы погляд нічым не адметны. Кідаецца ў вочы хіба што парэзаная берагавая лінія агульнай працягласцю каля 25 км. Яна ўтварае мноства заліваў і мысаў, што робіць лясістыя берагі Янава вельмі маляўнічымі.
Аднак вядомасць яму прынесла зусім не прыгажосць.
Паблізу размешчана ўнікальнае збудаванне, датаванае эпохай каменнага веку. Яно ўяўляе сабой валуны, якія размешчаны ў пэўным парадку. Ёсць сур'ёзныя падставы меркаваць, што дадзенае месца выкарыстоўвалася ў старажытнасці як абсерваторыя, менавіта з гэтым звязана і яго неафіцыйная назва — Беларускі Стоўнхэндж.
У 26 км на паўночны захад ад Полацка, непадалёк ад вёскі Новыя Замшаны, размешчана возера Воўчае Вуха. Вадаём з нізкімі багністымі берагамі, чыя плошча складае ўсяго 0,07 км2, наўрадці прыцягнуў бы ўвагу, калі б не яго назва. Навукоўцы тлумачаць яго ўзнікненне незвычайнай формай возера.
Аднак мясцовыя жыхары расказваюць легенду пра паляўнічага, які займаўся адстрэлам ваўкоў, атрымліваючы за гэта ўзнагароду. У якасці пацверджання неабходна было прад'явіць адрэзанае правае вуха. Аднойчы стараста ўсумніўся ў яго сумленнасці, і тады раззлаваны паляўнічы выкінуў вуха ў возера, якое ў выніку змяніла сваю форму.
Апроч характэрнай назвы возера Гомель таксама вядома тым, што ў свой час стала важным цэнтрам супраціву фашысцкай акупацыі. На ягоным беразе знаходзіўся штаб партызанскай брыгады імя К. Варашылава, а таксама Ветрынскі абкам. Аб тых часах нагадваюць адразу два ваенных мемарыяла (іх таксама відаць з трасы).
Любы, хто хоць раз праязджаў па трасе Мінск-Полацк, напэўна звяртаў увагу на дзіўны дарожны паказальнік з надпісам «Гомель». Гаворка ідзе, вядома ж, не пра абласны цэнтр, а пра аднайменны вадаём, які злучаны пратокай з возерам Шчаты.
Гэты вадаём знаходзіцца ў 23 км на поўдзень ад Полацка і адносіцца да басейна ракі Дзіва, якая ў ніжнім цячэнні вядомая як Тураўлянка. Для Мартынава характэрна складаная берагавая лінія, маюцца два добра выяўленыя залівы – у заходняй і паўднёвай частках. Вадаём інтэнсіўна зарастае.
https://bel.24health.by/muzej-pad-adkrytym-nebam-yakiya-mescy-u-polacku-vy-dakladna-ne-zabudzece/
У нашай краіне бульбяную бабку гатуюць як у рэстаранах нацыянальнай кухні, так і проста на вячэру ў любой сям'і без праблем можна ўбачыць яе на стале. Гісторыю паходжання такой арыгінальнай назвы стравы ўжо мала хто памятае, але яна даволі цікавая.
Версій шмат, але самая распаўсюджаная звязвае назву стравы з Напалеонам, які паспрабаваў бабку на нашай тэрыторыі.
Яшчэ ёсць варыянт: раней бабкай называўся сметанкова-фруктовы пірог, які гатавалі багатым літоўскім і беларускім памешчыкам. У сялян магчымасці гатаваць вытанчаныя дэсерты не было, але жаданне далучыцца да высокай кухні ўсё ж мелася. Толькі пасля няхітрую бульбяную запяканку сталі зваць «бабкай».
Блогер і гаспадыня харчэўні ў старажытным Тураве Алена Браніславаўна сваіх гасцей любіць пачаставаць уласным рэцэптам бульбяной бабкі, таму і з намі падзялілася сакрэтамі прыгатавання смачнай стравы.
Інгрэдыенты
Спосаб прыгатавання
Грудзінку парэзаць не вельмі дробнымі кавалачкамі , цыбулю кубікамі . Абсмажыць грудзінку да залацістага , дадаць цыбулю , абсмажыць дв мяккасці.
Бульбу надзерці на дробнай тарцы. Каб бульба не пацямнела, спачатку трэба надзерці невялічкую цыбуліну.
Дадаць яйка, муку, смятану.
Дадаць зажарку, пасаліць па смаку.
Форму змазаць алеем. Выліць бульбяную масу.
Запякаць пры 180 С градусах прыкладна гадзіну. Па жаданні, за 20 хвілін да гатоўнасці можна змазаць смятанай.
Смачна есці!
https://bel.24health.by/yak-zrabic-nezabyunyya-belaruskiya-kalduny-prapanuem-pakrokavy-recept/
24 мая ва ўсім свеце адзначылі Еўрапейскі дзень паркаў. Яго мэта павысіць прэстыж запаведных зон, данесці да грамадскасці неабходнасць падтрымання іх жыццядзейнасці і абароны.
У нашай краіне шмат нацыянальных паркаў, якія вартыя таго, каб іх убачыць і натхніцца прыгажосцю мясцовай прыроды.
Экатурызм у наш час знаходзіцца на піку сваёй папулярнасці. Падарожжы невялікімі турыстычнымі групамі па прыродных славутасцях Беларусі — ці не лепшы спосаб захаваць сацыяльную дыстанцыю і выдатна адпачыць. І калі беларускія нацпаркі па-ранейшаму асацыююцца ў вас толькі з зубрамі (хоць яны, бясспрэчна, цякавыя), тады надышоў час расказаць пра ўсю разнастайнасць варыянтаў адпачынку. Прапаноўваем вам шэраг паркаў, дзе зможаце атрымаць незабыўныя эмоцыі.
Рэліктавы лес, адзін з найстарэйшых захаваных у Еўропе, рэдкія віды флоры і фауны і, дарэчы, самая вялікая папуляцыя зуброў — нездарма гэты нацыянальны парк рэспублікі знаходзіцца пад апекай ЮНЕСКА і ўваходзіць у спіс Сусветнай спадчыны чалавецтва. Тут размяшчаліся стаянкі старажытных часоў, палявалі князі Вялікага княства Літоўскага і царская сям'я Расійскай імперыі… Гісторыя Белавежскай пушчы як запаведнай зоны пачалася ў 1939 годзе, а ў 1991-м гэтая тэрыторыя набыла новы статус — Нацыянальны парк Рэспублікі Беларусь, што дазволіла захаваць і абараніць. разнастайнасць.
Гэта сапраўды ўнікальная прыродная, культурная і гістарычная славутасць, аб'ект навуковых даследаванняў —
тут растуць дрэвы, якім больш за 500 гадоў, ёсць куткі, якія не бачылі чалавека, захаваліся балоты і знікаючыя віды раслін, жыве вялікая колькасць рэдкіх жывёл, птушак і насякомых. Упрыгожванне пушчы — рэкі і штучныя вадасховішчы.
Патрапіць у Белавежскую пушчу можа любы чалавек. Дарэчы, гэта самы папулярны кірунак для замежных турыстаў, якія выбіраюць экскурсіі па Беларусі. У нацыянальным парку распрацаваны шматлікія маршруты: пешаходныя, веласіпедныя, аўтамабільныя і аўтобусныя. Гіды праводзяць аглядныя экскурсіі: па пушчы, музеі прыроды, экскурсійным вальерам, археалагічнаму музею пад адкрытым небам, рэзідэнцыі Дзеда Мароза.
Галоўная ўнікальнасць гэтага парку — разнастайнасць. Яна назіраецца ва ўсім — у жывёлах, якія тут жывуць, і ў прыродзе. У гэтым парку ёсць і лугі, і лясы, і балоты.
Парк расцягнуўся на 45 кіламетраў уздоўж звілістых цячэнняў Прыпяці. Увесну ўзровень вады паднімаецца да 4 метраў: рака залівае лясы і лугі, ператвараючыся ў мора. А яшчэ гэтае месца —рай для птушак. Увесну іх тут літаральна дзясяткі тысяч. Дарэчы, зубры водзяцца не толькі ў Белавежскай пушчы, але і тут.
У Прыпяцкім ёсць некалькі экалагічных сцежак:
Сваю назву Нацыянальны парк атрымаў па імені самага вялікага возера Беларусі. Але акрамя Нарачы, на тэрыторыі нацпарка размясціліся яшчэ больш за 40 дзіўнай прыгажосці азёр, густыя лясы з рэдкімі відамі раслін і жывёл, рэкі, мінеральныя крыніцы.
35 відаў рыб, 314 — пазваночных, 218 — птушак (51 з іх унесены ў Чырвоную кнігу), 1400 відаў раслін. У пачатку мінулага стагоддзя тут быў рэспектабельны раён для адпачынку, у 1950-х знайшлі крыніцы мінеральных вод і сапрапелевых гразяў і арганізавалі курортна-лячэбную зону, пабудавалі санаторыі і аздараўленчыя цэнтры (адпачынак у Беларусі стаў вельмі прывабным для многіх), а ў 1999-м заснавалі нацыянальны парк для захавання прыроднага багацця рэгіёна, ландшафта і біяразнастайнасці.
«Нарачанскі» цікавы і з пункту гледжання неверагодна маляўнічай і ўнікальнай прыроды, гістарычных славутасцяў і культурных аб'ектаў. Тут арганізаваны турыстычныя стаянкі (усяго 16), распрацавана больш за 30 экскурсійных маршрутаў, пешыя, водныя, веласіпедныя, каб убачыць славутасці Нацыянальнага парку, ёсць умовы для заняткаў дайвінгам, рыбалкай і паляваннем.
Сінявокая Беларусь — асабліва актуальна гэтае «другое імя» нашай краіны гучыць тут, у нацпарку «Браслаўскія азёры». 267 азёр, 20 рэк — унікальны ландшафт, маляўнічыя астравы, курганы. Самае глыбокае возера — Воласа Паўднёвае, 40 м, самае вялікае — Дрывяты, 36 кв. м. Самае цікавае — Струста, на ім размяшчаецца некалькі выспаў, а на самым вялікім з іх размяшчаецца яшчэ адно возера, унутранае.
У азёрах жыве 34 віды рыб. Раней у лясах тут вадзіліся зубры і тарпаны, але з-за кліматычных змен жывёлы сышлі з гэтых тэрыторый. Затое зараз аднавілася папуляцыя высакароднага аленя. Унікальны ў нацыянальным парку і раслінны свет, каля 20 відаў раслін — з Чырвонай кнігі.
Для велатурыстаў на Браслаўшчыне ёсць некалькі маршрутаў рознай працягласці. Самы доўгі называецца «Вакол азёр», цягнецца 110 кіламетраў і праходзіць праз самыя маляўнічыя месцы парку. Ёсць і маршрут для аматараў гісторыі, падчас якога турысты могуць убачыць старажытныя храмы.
У «Браслаўскім парку» можна адправіцца на сафары і ўбачыць дзікіх жывёл зблізку.
Налібоцкая пушча — найбуйнейшы лясны масіў Беларусі ў гадзіне язды ад Мінска. Яна не ўваходзіць у спіс нацыянальных паркаў і запаведнікаў, але тут на шмат кіламетраў вы не сустрэнеце ніводнага чалавека: вакол вас будуць толькі дрэвы і балоты.
Сюды ідэальна прыязджаць на веласіпедзе, тут пракладзена веласіпедная траса EuroVelo-2, якая злучае еўрапейскія сталіцы ад Дубліна да Масквы. Таксама тут штогод праходзяць вела- і водныя марафоны. І калі Бярэзінскі запаведнік славіцца сваёй фаунай, то Налібоцкая пушча — флорай. Наўрадці вы будзеце весці падлік сустрэтых раслін, але тут іх 820 відаў, чвэрць якіх адносяцца да лекавых, многія з іх занесены ў Чырвоную кнігу.
https://bel.24health.by/drevy-lekary-u-belarusi-kudy-paexac-kab-atrymac-porcyyu-zdarouya/
Каля 1% людзей ва ўсім свеце пакутуюць ад шызафрэніі. Захворванне пазбаўляе магчымасці лагічна і ясна думаць, паўнавартасна камунікаваць з іншымі людзьмі.
Чалавека, хворага на шызафрэнію, мучаць галюцынацыі, ён не можа адрозніць рэальнасць ад уяўнага свету, адэкватна праяўляць свае эмоцыі, яму не падуладныя тонкасці чалавечых зносін. Разам з тым, пры своечасовым лячэнні хваробу можна трымаць пад кантролем, што дае шанец пацыенту з шызафрэніяй на паўнавартаснае жыццё.
Праявы шызафрэніі вельмі разнастайныя. Пры дыягностыцы захворвання няма агульнага шаблону, кожны выпадак індывідуальны. Так як жа распазнаць праявы шызафрэніі? У чым прычына яе з'яўлення? Карэспандэнт Слушна разбіралася з загадчыцай 27-псіхіятрычнага аддзялення РНПЦ псіхічнага здароўя, доктарам медыцынскіх навук Марынай Скугарэўскай.
Шызафрэнія – гэта група захворванняў, якая часцей за ўсё мае цяжкае працяканне і прыводзіць да інваліднасці. Пачынаецца хвароба ў маладым узросце і выяўляецца рознымі сімптомамі. Зараз няма ні воднага тэсту, выкарыстоўваючы які можна было б з верагоднасцю 100% дыягнаставаць шызафрэнію. Як правіла, урачы ставяць дыягназ, абапіраючыся на клінічныя сімптомы, характэрныя для гэтага расстройствы. Пры шызафрэніі парушаюцца асноўныя псіхічныя функцыі – маўленне, мысленне, эмоцыі, воля і ўспрыманне.
Усе сімптомы дзеляцца на пазітыўныя і негатыўныя. У апошні час сталі вылучаць яшчэ і праявы дэзарганізацыі псіхічнай дзейнасці.
Пазітыўнымі сімптомамі лічацца праявы хваробы, якіх у здаровага чалавека няма – трызненне і галюцынацыі. Гэта найбольш яркія сімптомы шызафрэніі. Часта менавіта яны звяртаюць на сябе ўвагу, з імі хвароба асацыюецца ў грамадстве.
Трызненне – гэта ілжывыя высновы, якія не паддаюцца карэкцыі. Чалавек можа лічыць, што ўсё, што адбываецца вакол, мае да яго асаблівае дачыненне. Напрыклад, спецыяльна для яго перадаюцца пасланні па радыё, тэлебачанні, ці ён бачыць тайны сэнс у паўсядзённых падзеях. Пацыент можа лічыць, што валодае тэлепатыяй ці ўяўляць сябе кімсьці іншым, верыць у тое, што абраны для важнай місіі. Яскравы прыклад гэтаму – чалавек упэўнены ў тым, што ён агент спецслужбаў і абраны для выканання задання першараднай важнасці.
Галюцынацыі (калі чалавек бачыць, чуе ці адчувае тое, чаго няма на самай справе) могуць быць:
Негатыўнымі сімптомамі называюць страту якіх-небудзь функцый, якія ў норме ў чалавека ёсць, а пры хваробе знікаюць. Напрыклад, знікае эмацыйнасць, энергетычны «зарад», жаданне мець стасункі, здольнасць даглядаць сябе, сваю знешнасць. Знікаюць інтарэсы, часам чалавек не будзе спрабаваць самастойна знайсці нават ежу. Чалавек можа закрывацца ў пакоі, пазбягаць кантакту. Негатыўныя сімптомы не настолькі прыкметныя для неспецыялістаў, але яны бліжэй да сутнасці шызафрэніі.
Дэзарганізацыя – група сімптомаў, пры якіх мысленне чалавека настолькі дэзарганізаванае, што ён не можа лагічна думаць, паслядоўна і выразна казаць, а думкі – як «каша ў галаве.
Сутнасць шызафрэніі – гэта псіхоз, страта кантакту з рэальнасцю. Разам з тым, не варта яе блытаць з такімі псіхічнымі расстройствамі, як «расшчапленне асобы» або «множная асоба». Шызафрэнія – гэта парушэнне кантакту з рэчаіснасцю. Чалавек, які пакутуе ад гэтага захворвання, не ўспрымае навакольны свет такім, які ён ёсць. Пацыент жыве ва ўласным свеце: чуе і бачыць тое, што не чуюць і не бачаць іншыя.
Цяпер сярод спецыялістаў вядзецца шмат дэбатаў пра тое, што ж такое шызафрэнія. Некаторыя прытрымліваюцца думкі, што тэрмін «шызафрэнія» не ў поўнай меры адлюстроўвае сутнасць захворвання.
Напрыклад, у Японіі назву гэтага захворвання замянілі на «расстройства інтэграцыі». У навуковых колах выказвалася таксама прапанова назваць шызафрэнію «сіндром дафамінавай дэзрэгуляцыі», бо нейрамедыятар (рэчыва, якое ўдзельнічае ў перадачы нервовых імпульсаў) дафаміна адыгрывае значную ролю ва ўзнікненні захворвання.
Шызафрэнія перадаецца ў спадчыну. Але адной толькі генетыкі недастаткова, каб развілася хвароба. Вядомыя выпадкі, калі абодва бацькі пакутуюць ад шызафрэніі, а іх дзіця абсалютна здаровае.
Што ж можа стаць тым механізмам, які «запусціць» хваробу? Вялікае значэнне мае перынатальны перыяд. Калі ў маці былі праблемы падчас цяжарнасці (напрыклад, інфекцыйнае захворванне або рэзус-канфлікт, а ў дзіцяці пры нараджэнні была малая вага, асфіксія), то пасля, часцей за ўсё ў падлеткавым узросце, у дзіцяці ўзрастае рызыка развіцця шызафрэніі.
Акрамя гэтага, справакаваць захворванне могуць:
Дыягназ «шызафрэнія» ставяць у выпадку, калі прысутнічаюць два ці больш сімптомаў хваробы на працягу 1 месяца і больш. Пра іх мы пагаворым у нашым наступным матэрыяле.
Чарапаха сімвалізуе мудрасць, даўгалецце і багацце. У яе гонар заснавана міжнароднае свята. Сусветны дзень чарапахі адзначаюць 23 мая. Яго мэта — прыцягнуць увагу грамадства да пытанняў захавання папуляцыі гэтых жывёл.
З нагоды свята мы вырашылі расказаць пра чарапах, якіх можна ўбачыць у Беларусі.
На тэрыторыі Рэспублікі Беларусь можна сустрэць толькі адзін від чарапах, гэта Балотная чарапаха, якая ўваходзіць у сямейства прэснаводных.
Гэты від распаўсюджаны ў паўднёвых рэгіёнах рэспублікі, але тут варта адразу нагадаць, што папуляцыя гэтых паўзуноў дастаткова абмежаваная, і чарапаха ўнесена ў 1981 годзе ў Чырвоную кнігу Беларусі.
Увесь час яна жыве на Палессі, хоць асобных прадстаўнікоў можна ўбачыць у любым раёне краіны. Але шанцаў больш каля Пружан, Белаазёрску, Целяхан, Дзякавіч, Добруша. Дарэчы, вясна — гэта час, калі балотная чарапаха з'яўляецца пасля працяглай зімоўкі. Яна закопваецца ў глей у кастрычніку-лістападзе, і можа спаць так 4-6 месяцаў
У адрозненне ад сваіх суродзічаў з Паўночнай Афрыкі, Азіі і іншых частак Еўропы беларуская балотная чарапаха мае цёмны, практычна чорны панцыр. У той час як найбольш звыклы колер чарапахі гэта аліўкавы або зялёны. Шчыткі панцыра дарослых асобін рэльефныя, маюць добра прыкметныя гадавыя кольцы. Абалонка вачэй чырвоная або карычнявата-бурая.
У мясцовай балотнай чарапахі высокая пладавітасць, у тым ліку за кошт таго, што яна дастаткова буйная. Дасягаючы палавой сталасці ў 5-9 гадоў, самка здзяйсняе адну кладку у сезон, адкладаючы пры гэтым да 22 яек.
У Беларусі балотныя чарапахі жывуць пераважна ў лясістай і балоцістай мясцовасці. Таму для кладкі яек на пяшчаных тэрыторыях ім даводзіцца пераадольваць адлегласці да 1000 метраў.
Балотныя чарапахі з'яўляюцца часткай экасістэмы, яны ствараюць біямасу і адыгрываюць важную ролю ў харчовых ланцужках. Напрыклад, чарапахамі сілкуюцца некаторыя віды драпежных рыб, а птушкі ядуць чарапашыя яйкі і іх дзіцянят.
У месцах свайго пасялення балотная чарапаха актыўна выконвае функцыю своеасаблівага санітара вадаёма – яна сілкуецца падалкай, снулой, хворай ці параненай рыбай, трупамі вадаплаўных птушак. Іх сховішчы ў зямлі выкарыстоўваюць казуркі, змеі, лісы і зайцы. Вядучы жыццядзейнасць адначасова ў вадзе і на сушы, балотныя чарапахі займаюць унікальную экалагічную нішу.
Маленькая колькасць балотных чарапах у свеце робіць іх яшчэ больш важнымі для краіны і патрабуе адмысловых, дадатковых мер па выяўленні і ахове месцаў размнажэння.
Рэспубліканскі біялагічны заказнік «Спораўскі» ў Бярозаўскім раёне — адно з нямногіх месцаў, дзе балотную чарапаху можна сустрэць у дзікай прыродзе. Больш за год таму супрацоўнікі заказніка знайшлі там спустошанае гняздо балотнай чарапахі. Большая частка кладкі была знішчана лісіцай, але некалькі яек усё ж засталіся некранутымі.
Вяртанне лісіцы было ўсяго толькі пытаннем часу, шанцаў ацалець у пакінутых яек не было. Каб захаваць дзіцянят чарапахі, яйкі перадалі вучоным з інстытута па біярэсурсах Нацыянальнай акадэміі навук Рэспублікі Беларусь для інкубацыі, падрошчвання і далейшага вяртання ў прыроду.
Праз год падросшыя чарапашкі былі выпушчаныя ў сажалку на тэрыторыі заказніка «Спораўскі» і цяпер насяляюць месную тэрыторыю, радуюяы вока яе наведвальнікаў.
https://bel.24health.by/unikalnae-mesca-dlya-adpachynku-raskazvaem-pra-admetnasci-lipichanskaj-pushchy/
Назаўтра досвіткам прафесар Мяльдзіс патэлефанаваў пані Лоры.
— Даражэнькая пані, — узрушана загаварыў ён, — дзяўчаткі ўжо прачнуліся?
— Што Вы, рана яшчэ! Яны не на службе, а ў мяне ў гасцёх — няхай папестуюцца, — зашаптала ў тэлефон пані Лора, замілавана паглядаючы на ложак, дзе саплі, падпіхнуўшы кулачкі пад галаву, Кунюся з Янюсяй. — А што за пільніца?
— Ды я круціў-круціў у галаве ўсю ноч адну думку! — перайшоў на шэпт і прафесар Мяльдзіс. — Памятаеце такі факт: дзед Максіма Багдановіча быў кухарам у маёнтку ў Халопенічах, але быў званы кухарыць і на кухню да Радзівілаў. А раптам яны яму дапамагаюць?
Максім Багдановіч (1891–1917) — беларускі паэт, публіцыст, літаратурны крытык, перакладчык, літаратуразнавец; класік беларускай літаратуры. Адзін са стваральнікаў беларускай літаратуры і сучаснай літаратурнай беларускай мовы. Спадчына Максіма Багдановіча ўваходзіць у залаты фонд беларускай культуры.
Дзед Ягор Багдановіч (прыкладныя гады жыцця 1837-каля 1904). Кухарыў у маёнтку ў Халопенічах (цяпер Крупскі раён Мінскай вобласці). Там пабраўся шлюбам з Анэляй Асьмак.
— Так-так, — узрушылася пані Лора, — слушная здагадка, пан Мяльдзіс! Дзеда Ягорам звалі, я правільна памятаю?
— Дакладна, Ягорам! — пацвердзіў прафесар. — Як спраўдзіце, тэлефануйце мне неадкладна!
Тут дзяўчаткі заварушыліся ў ложку: тэлефонны званок і шэпт іх пабудзіў.
Яны няўцямна працерлі вочкі:
— Дзе мы?
— Мае даражэнькія, — забегала ля кухцікаў пані Лора, падаючы тэпцікі і накідваючы ім на плечы цёплыя халацікі, бо са сну ў хаце было прахалодна. — Не палохайцеся, згадвайце хуценька: быў моцны вецер, і вас перакінула з ХІХ стагоддзя ў ХХІ!
— Ах, — дайшлі да сябе дзяўчаткі, — гэта ж пан Войт загадаў тутэйшых людзей навучыць гатаваць старадаўнія стравы! І мы ўчора разам пяклі сняжкі!
— Усё так, — пацвердзіла пані Лора, завіхаючыся пры стале. — Каб вярнуцца ў свой час, засталося вам згатаваць адзінаццаць страў! Давайце хуценька мыцца і снедаць, а тады за работу!
Ох, колькі было візгату і смеху ў лазеньцы! Янюся з Кунюсяй дзівіліся таму, як свабодна ліецца з крана халодная і гарачая вада. Яны больш пырскаліся, чым умываліся, пстрыкалі выключальнікам, разглядалі зубныя шчоткі, пасту і з асалодай нюхалі духмянае мыла, шампуні ды бальзамы, павыстаўляныя на палічках.
— Але ж і багацейка Вы, пані Лора, — зазначыла Янюся, — столькі ў вас усяго, каб толькі памыцца!
— У князя мо нават такога няма, — згодна заківала Кунюся.
Пані Лора засмяялася.
— У наш час гэткага дабра ў кожнай хаце поўна! Пабачыце яшчэ! Сядайце да столу, я вам дранікаў з яешняй насмажыла!
— Бульбянікі! — радасна пляснула ў далоні Янюся, і дзяўчаткі, пасеўшы пры стале, пачалі аплятаць дранікі.
— Так, даражэнькая, менавіта яны, але ў наш час гэтыя блінцы называюць дранікамі.
— А, зразумела, — усклікнула Кунюся, — бульбу трэба драць на тарку — таму дранікі! Наш кухар часта загадвае нам гэта рабіць!
Пані Лора задаволена ўсміхалася: якая асалода, калі гасцям смачна! Прычакаўшы, калі дзяўчаткі замораць чарвячка, яна нарэшце спытала:
— Кунюся, Янюся, а як зваць вашага пана кухара?
— Таго, што да балю кухняй камандуе, пан Ягор! — у адзін голас адказалі кухцікі і падчапілі па чарговаму драніку. — Але ён у нас часова.
— Аёй! — толькі і змагла прамовіць пані Лора. Відаць, яна нават не пачула пра часовасць кухара Ягора на княжай кухні. Ёй рупіла, што здагадка прафесара Мяльдзіса, падобна, была праўдзівай! Пра гэта яму неадкладна паведамілася праз тэлефон.
— Я зараз жа павінен прыехаць, трэба тое-сёе ўдакладніць!
— Калі ласка, просім! І паснедаеце ў нас, — гасцінна запрасіла пані Лора.
У хуткім часе прафесар далучыўся да кампаніі. Разам з Янюсяй і Кунюсяй ён аплятаў дранікі і нахваліваў кухарскае майстэрства пані Лоры.
— Бульбянікі... ой, дранікі ў Вас такія залаценькія, як са свежай бульбы. Але ж узімку свежай бульбы не бывае, — сказала Кунюся.
— Ага, — заківала галавой Янюся, — са старой бульбы звычайна цёмныя атрымліваюцца. Вы, пані Лора, мусіць, нейкі сакрэт ведаеце?
— Сакрэт ведаю, і не адзін! Вось самыя простыя: натаркаваць у драннё цыбуліну ці дадаць лыжку кіслага малака, — адгукнулася гаспадыня. — А яшчэ скажу, што маладую бульбу ў нашым часе купіць няма праблемы. У вялікія крамы яе прывозяць з далёкіх краін.
— Бач ты! А хіба бульба яшчэ дзе-небудзь расце? — узрушыліся кухцікі.
— Вядома ж! Яе радзіма плато Альтыпла́на ў Паўднёвай Амерыцы.
Тут пані Лора разгарнула перад дзяўчаткамі вялікую мапу і пачала паказваць на ёй, дзе знаходзіцца Паўднёвая Амерыка і дзе знаходзяцца яны. Зразумеўшы, што геаграфія для маленькіх госцяў з мінулага — цёмны лес, пані Лора ўзяла на сябе клопат крыху адукаваць іх.
– Індзейцы, што насялялі Паўднёвую Амерыку, першымі ў свеце 7–9 тысяч гадоў таму спазналі смак дзікай бульбы, — працягвала яна, — і нават пакланяліся ёй як дару багоў. Ведаеце, як звалі багіню бульбы інкі? Акса-мама!
— Акса-мама!!! — засмяяліся кухцікі, упадабаўшы імя бульбянай багіні.
— А скажыце, дзяўчаткі, — прафесар Мяльдзіс абцёр сурвэткай вусы ад смятаны, — бульбу ў вас толькі ў князя гатуюць?
— Чаму? — здзівіліся кухцікі. — Не толькі ў князя, але і ў простых хатах. У нас яе ўсе садзяць і гатуюць на розны манер.
— Толькі простыя людзі гатуюць яе па-простаму — вараць, пражаць ці ў вуголлях пякуць. А на княжай кухні з бульбы і смакоцці выстройваюць, — удакладніла Янюся. — Бульбоўнікі, напрыклад.
Прафесар Мяльдзіс задаволена крэкнуў: у часы, з якіх з’явіліся кухцікі, бульбяныя аладкі, або дранікі, сапраўды былі яшчэ дэлікатэсам.
— Даражэнькія! Цаны вашым сведчанням няма! У нас так з гісторыяй наблытана — праўды, бывае, не дашукацца. Пані Лора, а вы ведаеце, калі ў нас бульба з’явілася?
— Анягож! — запэўніла пані Лора. — На магнацкіх сталах — у канцы XVII стагоддзя. Ведаеце, чым тады ласавалася шляхта? Спечанай у попеле, а пасля пакрышанай на скрылікі і падсмажанай бульбай! Называлася страва tertofelle.
— Так-так! — ухваліў прафесар Мяльдзіс. — З Паўднёвай Амерыкі ў XVI стагоддзі бульба трапіла ў Еўропу праз Іспанію, адтуль — у Галандыю і Італію і распаўсюдзілася далей па кантыненце! Дзякуючы бульбе ў тагачаснай Еўропе перамаглі голад і цынгу, бо ў яе клубяньках шмат вітаміну С.
— Ага, — заківалі кухцікі, якія ўважліва слухалі расказы прафесара і пані Лоры. І на дранікі забыліся! — Пан кухар, калі мы абедаем, заўжды нам на дабаўку бульбачкі падкладае. Каб дужымі раслі!
— А напачатку ж з бульбай нават ваявалі, — узрушана дадала пані Лора. — Людзі не ведалі, як правільна яе вырошчваць і спажываць, збіралі з бацвіння зялёныя яблычкі. А яны атрутныя! Вось і баяліся бульбы, пакуль не навучыліся правільна ёй карыстацца. Нават звалі «чортавым яблыкам» і ладзілі «бульбяныя» бунты.
— Мы чулі пра гэта ад пана кухара! — запляскалі ў ладкі Янюся з Кунюсяй. — От жа бедныя людзі — бульбы баяцца! Цёмны лес!
— Баяліся, бо не ўмелі абыходзіцца! — прыпыніла насмешкі пані Лора. — І вы б такімі смелымі не былі, каб аднойчы патруціліся. Але ў нашых землях бульба прыжылася раней, чым, напрыклад, у Расіі. Да іх хоць і завёз бульбу Пётр І з Галандыі ажно ў ХVII стагоддзі, але навучыліся яе вырошчваць і гатаваць толькі ў сярэдзіне ХIХ. А ў нас тады ўжо ў кожнай хаце бульба была!
Прысаромленыя кухцікі прыціхлі.
— Ну, але бульба даўно ўжо перамагла тыя бунты і сілкуе людзей па ўсім свеце, — згадаўшы, з чым прыехаў, згарнуў бульбяную тэму прафесар Мяльдзіс. — Янюся, Кунюся, а раскажыце вы нам пра свайго кухара, пана Ягора.
— Мы ж кажам, ён не наш кухар, — сёрбаючы журавінавы кісель, які з’явіўся на стале ўслед за дранікамі, прамовіла Янюся.
— Наш пан кухар занядужаў. На папраўку павольна ідзе. А ў замку баль за балем, госці цугам. Вось пана Ягора з суседняга маёнтка і выпісалі: камандаваць кухняй, пакуль наш пан кухар не акрыяе, — дадала Кунюся.
— Пан Ягор прыехаўшы разам з жонкай, пані Анэляй, і бабцяй Рузаляй. Яна столькі казак ведае! — наперабой дзяліліся кухцікі.
Анэля Асьмак (1869–1896) — бабуля М. Багдановіча, маці Адама Ягоравіча хоць і была непісьменнай, але мела выключныя матэматычныя здольнасці. Яна «у галаве» (гэта значыць, без паперы і алоўка, без калькулятара і камп’ютара) рашала складаныя алгебраічныя задачы. Паспрабуем і мы такую задачку рашыць самастойна!
7 × 7 × 7 × 7 × 7 × 7 = ?
Бабуля Анэля была цудоўнай апавядальніцай народных казак.
Рузаля Казіміраўна Асьмак (каля 1822 — 1877) — прабабуля М. Багдановіча, беларуская казачніца, варажбітка-знахарка, волатка.
Паводле ўспамінаў Рузаля расказвала казкі вельмі творча, дадаючы ў сюжэт новыя рысы. Запісаныя ад яе казкі сталі першай беларускай чытанкай для Максіма Багдановіча.
Мяльдзіс так расхваляваўся, што акуляры на носе спатнелі. Усё сышлося!
Прафесар і пані Лора слухалі расказы дзяўчатак пра звычайныя жыццёвыя здарэнні ў замку так, як толькі што кухцікі слухалі гісторыю з’яўлення на стале бульбы.
— Слаўныя вы мае! — у прафесара на вочы нагарнуліся слёзы. — Ведайце: унук вашага пана Ягора і пані Анэлі, праўнук пані Рузалі, вядомай знахаркі і казачніцы, стаў славутым паэтам! Максім Багдановіч! У Мінску яму стаіць помнік, яго імем названа вуліца. Дзеці ў школе вучаць яго творы! Цэлы музей расказвае пра яго! Збірайцеся, паедзем на экскурсію!
— Чакайце, прафесар, — запярэчыла пані Лора, — спярша мы мусім прыгатаваць чарговую страву. Не забывайцеся: дзяўчаткам жа трэба ў свой час вярнуцца. Заадно і пачастунак музейшчыкам будзе.
— Так-так, — захваляваліся Янюся з Кунюсяй. — Давайце спяшацца!
— Гаварылі пра бульбу — з бульбы і гатаваць будзем, — пастанавіла пані Лора, — бульбяны пірог з макам! Кунюся, мый бульбу, налівай ваду і хутчэй стаў на агонь, каб закіпела. Бульбу абіраць не трэба, будзем варыць яе ў лушпайках. Ты ж, Янюся, бяры мак і пачынай яго церці. Я ўчора з вечара яго намачыла, ведаючы, якую смакату мы будзем гатаваць сёння. Трымай макацёр і таўкачык!
Пані Лора павярнулася да паліцы і дастала адтуль гліняную пасудзіну для перацірання маку, якая перайшла ёй ад бабулі.
— Янюся, бачыш, за ноч мак набрыняў, нам трэба ператаўчы яго на малачко.
— Пані Лора, я ўмею! Трэба доўга расціраць мак па сценках шурпатай пасудзіны, пакуль не атрымаецца белаваты сок, — адгукнулася дзяўчынка.
— Кунюся, здаецца, бульба зварылася і яе трэба хуценька абабраць. Каб не было так горача і лушпайкі лёгка здымаліся, абальём іх халоднай вадой і крыху пачакаем.
Зрабіўшы, як загадала пані Лора, Кунюся абабрала бульбу, а пасля пачала старанна таўчы.
— Глядзі, каб ніякіх камячкоў не засталося! — падказвала пані Лора.
Пасля паклалі ў кашу кавалачак масла, улілі пакрысе цёплага малака — каб бульба лягчэй таўклася і набыла прыемны светлы колер і далікатны смак. Крыху падсалілі кашу і раздзялілі на тры роўныя часткі.
— Янюся, малачко атрымалася? — пані Лора заўсміхалася, убачыўшы, як ад старання разгарачылася і ажно паружавела макацёрка. — Выдатна! Выкладаем нашу бульбяную кашу ў тры паверхі і кожны перакладаем цёртым макам! Разраўняем і зверху дзеля прыгажосці можна пасыпаць сухім макам. Няхай каша застыне. Як стане цвёрдай, тады можна рэзаць наш бульбяна-макавы пірог на кавалкі і есці.
Выдатны пачастунак атрымаўся!
— Але ж хутчэй апранайцеся, бо нас чакае музей! — спахапілася пані Лора. Яна паклала пірог у кошык, накрыла чысцюткай сурвэткай і накіравалася да дзвярэй. Дзяўчаткі і пан Мяльдзіс паспяшаліся следам.
1 кілаграм бульбы, 200 грамаў маку, 0,1 літра малака, 50 грамаў сметанковага масла, соль.
Мак замачыць на ноч. Затым перацерці, каб атрымаўся белаваты сок. Бульбу памыць і адварыць у лушпайках, затым абабраць і, дадаўшы цёплае малако і масла, стаўчы кашу.
Падзяліць кашу на тры роўныя часткі, выкласці ў тры паверхі, перакладаючы кожны цёртым макам. Зверху можна ўпрыгожыць сухім макам. Пірог падаюць на стол, калі застыне.
Заўвага: для начынкі можна выкарыстаць карамелізаваны мак, тады пірог атрымаецца салодкім.
Пачатак прыгодніцкай гісторыі пра гасцей з мінулага (кухцікаў) чытайце тут
One fine body…