Чараўніцтва беларускай народнай лялькі. Ад чаго выратуе і чым дапаможа?

16 лістапада ў Беларусі адзначаецца Дзень беларускай лялькі. Гэта нефармальнае свята, якое ўпершыню адзначылі ў 2010 годзе.

Са старажытных часоў у гонары ў беларусаў была традыцыя вырабу лялек, якая дагэтуль захоўваецца. Светлыя валасы, блакітныя вочы, круглявы твар, сярэдні рост — менавіта так апісваюць знешнасць беларусаў, якую імкнуцца перадаць аўтары.

Нашы продкі выраблялі лялек практычна з усіх падручных матэрыялаў: ільну, бавоўны, нітак, бяросты, металаў, дрэва, гліны і нават костак. У чым унікальнасць і актуальнасць нашай народнай лялькі на сённяшні дзень, раскажам у нашым матэрыяле.

Чаму лялькі стваралі без твару?

Беларускія лялькі можна падзяліць на тры асноўныя тыпы — абярэгавыя, абрадавыя і гульнявыя. Іх лёгка адрозніць. У гульнявой лялькі (як у любой сучаснай дзіцячай цацкі) ёсць твар. У абярэгавых і абрадавых няма твару Справа ў тым, што калі майстар яго намалюе, то праз твар у ляльку можа ўсяліцца злы дух.

Лялькі былі з беларусамі на працягу ўсёй нашай гісторыі. Цяпер іх можна ўбачыць не толькі ў музеях, але і на кірмашах, у інтэрнэт-крамах. Традыцыі крыху змяніліся — у асноўным лялькі носяць дэкаратыўны і забаўляльны характар. Большасць майстроў не выкарыстоўваюць правілы «твару» і, наадварот, выкарыстоўваюць нажніцы і іголкі пры стварэнні сваіх работ.

Нягледзячы на ​​тое, што падыход да іх стварэння змяніўся, менш ідэнтычнымі яны быць не перасталі. У старых і новых версіях усё роўна можна знайсці падобныя элементы.

Прызначэнне беларускай лялькі

А наогул у кожнай лялькі — сваё прызначэнне. Зажыначных рабілі перад пачаткам жніва. Рабілі нашы продкі і ляльку-сусло, якая выконвала ролю і цацкі, і ежы. У чысты кавалачак тканіны заварочвалі хлеб з цукрам і давалі дзіцяці пасмактаць. Ён еў і гуляўся адначасова, пакуль мама ў полі прыбірала жыта.

Незвычайныя бразготкі рабілі на Віцебшчыне. У ход ішоў мачавы пузыр жывёл. Яго чысцілі, камячылі ў попеле, засыпалі ўнутр гарох, зашывалі ільняной ніткай, надзімалі і сушылі. У выніку атрымлівалася бразготка.

Дзеці рабілі сабе мячы з каровінай воўны. Калі жывёлы лінялі, поўсць з іх счэсвалі і аддавалі рабятам. Яны збівалі яе ў шчыльны камяк, фарміруючы мяч патрэбнай велічыні.

Наогул нашы продкі былі хітрыя на выдумку. Што толькі не выкарыстоўвалі для вырабу лялек! Любы падручны матэрыял ішоў у справу — палена, старыя анучы, лён.

Лялькі ў беларускіх абрадах

Лічылася, што найбольшай сілай валодае лялька, вырабленая без нажніц і іголкі. Тканіну для такіх абярэгаў рвалі і звязвалі, замест таго, каб сшываць. Кожная народная лялька была нададзена асаблівай магіяй, пацвярджэннем таму служаць абрады, якія дайшлі да нашых часоў.

Так, абрад «Пахаванне дзеда», які быў распаўсюджаны на Віцебшчыне, праводзілі ў апошні дзень перад Вялікім пастом. Збіраліся ў адной хаце ўсе жанчыны вёскі і рабілі вялікага, амаль у поўны рост, лялечнага дзеда. Па паданні, ён еў мяса, падавіўся косткай і яго неабходна было пахаваць. Дзеда ўкладвалі на лаўку.

У вёсцы Будча Ганцавіцкага раёна Брэстчыны доўгі час існаваў абрад, накіраваны на стварэнне сям'і. Маладыя, незамужнія дзяўчыны збіраліся ў хаце ў шчаслівай у шлюбе жанчыны і рабілі ляльку. Абавязковым яе атрыбутам быў фартух з дзвюма вялікімі кішэнямі. Дзяўчаты падыходзілі з лялькай да хлопцаў і пыталіся, ці збіраюцца яны сёлета жаніцца. Калі малады чалавек адказваў сцвярджальна, госці адыходзілі. А калі хлопец казаў «не», з яго бралі аброк: ён павінен быў пакласці ў кішэні лялькі сала і грошы.

Напрыклад, на Масленіцу робяць вялікую ляльку-пудзіла, якая прымае ўдзел у абрадзе пераносу дрэннага, які сканчаецца спальваннем. Не ўсе ведаюць, але таксама можна ствараць і маленькія лялячкі.

У перыяд Каляд калядоўшчыкі ходзяць і водзяць з сабой казу, якая таксама, па сутнасці, лялька. Калядоўшчыкі з казой заходзяць у кожны дом, прыносячы з сабой песні, радасць і калядны настрой, а гаспадыні ўзамен адорваюць гасцей прысмакамі і ў падарунак даюць маленькія лялькі, якія самі скруцілі. Такіх абрадаў у народным календары шмат. У кожным выпадку чалавек стварае асаблівую атмасферу і выходзіць са свайго звыклага кола дзеянняў, каб звязацца з вышэйшымі сіламі, маці-прыродай і Богам. Лялька ў залежнасці ад абраду з'яўляецца пасярэднікам, які дапамагае не парушыць баланс паміж чалавекам і таямнічай матэрыяй.

Віды беларускіх лялек

У гонары ў беларусаў быў выраб лялек-гаспадынь. Яны сімвалізавалі беларускую працавітасць, жаночую гасціннасць. Пазней гаспадыні сталі выглядаць інакш.

Беларускія народныя лялькі — частка традыцыйнай культуры. Яны нясуць у сабе паданні аб сям'і, сямейным укладзе, аб жаночых і мужчынскіх ролях, аб мацярынстве.

З пункту гледжання выхавання мэтазгодна ўводзіць традыцыйныя лялькі ў жыццё сучасных дзяцей. У гульнях з лялькамі дзеці вучацца мець зносіны, фантазіраваць, тварыць, праяўляць міласэрнасць, бо народная традыцыйная лялька выконвае не толькі гульнявую функцыю, але гуляе пазнавальную і адукацыйную ролю.

Лялька-матанка «Падарожніца»

Матанка — гэта традыцыйная беларуская народная лялька, якая з'яўляецца сімвалам здароўя, шчасця і дабрабыту. Яе гісторыя сыходзіць каранямі ў старажытныя часы, калі жанчыны стваралі такія лялькі для абароны сваёй сям'і і дома.

Адной з самых папулярных версій паходжання матанкі з'яўляецца легенда аб ляльцы падарожніцы. Па гэтай легендзе, даўным-даўно ў беларускай вёсцы жыла цудоўная дзяўчына па імені Кацярына. Кожны дзень яна збірала ваду з ракі і хадзіла па ягады ў лес, каб карміць сваю сям'ю.

Аднойчы, у прыцемках, Кацярына заўважыла дзіўнае святло ў лесе і пайшла па яго слядах. Там яна ўбачыла маленькую дзяўчынку, якая прасіла дапамагчы ёй дабрацца да сваёй хаты. Кацярына прыняла дзяўчынку пад сваю апеку і адвяла яе да сябе.

Раніцай дзяўчынка знікла, але на месцы, дзе яна прасіла дапамогі, Кацярына знайшла ляльку-матанку і вырашыла захаваць гэтую ляльку як талісман і кудмень, які будзе прыносіць поспех і абарону яе сям'і.

З таго часу матанка стала сімвалам добрага дабрабыту і шчасця ў беларускай культуры, і яе традыцыйна рабілі ўручную з лёну або тканіны, напаўняючы збожжам або травой. Лічыцца, што такая лялька прываблівае да сябе добрыя энергіі і абараняе ад зла.

Лялька «Жаданка» (Кобрынскі строй)

Лялька Кобрынскага ладу ўзыходзіць да старажытных часоў, калі людзі верылі ў магію і звярталіся да розных абярэгаў для абароны ад злых духаў і хвароб. Лялька была створана як кудмень, які павінен быў прынесці поспех і свайму ўладальніку.

Першапачаткова лялька Кобрынскага ладу была зроблена з розных матэрыялаў, такіх як дрэва, тканіна, шкло  і метал. Яна мела форму жаночага цела і была ўпрыгожана рознымі сімваламі і ўзорамі, якія мелі магічнае значэнне.

З цягам часу лялька Кобрынскага ладу стала папулярнай не толькі як абярэг, але і як прадмет калекцыянавання. Яна была выраблена з вялікім майстэрствам і дэкарыравана мноствам дэталяў, што рабіла яе сапраўды ўнікальнай.

Сёння лялька Кобрынскага строю з'яўляецца неад'емнай часткай беларускай культуры і народных звычаяў. Яна сімвалізуе духоўную сувязь з продкамі і традыцыямі, а таксама прыцягвае ўвагу калекцыянераў і аматараў народнага мастацтва. Лялькі распрацоўваюцца ў нацыянальных традыцыях нашага народа, іх касцюмы ўпрыгожвае беларускі арнамент, а ў адзенні выкарыстоўваюцца натуральныя матэрыялы (салома, лён, бязь).

Лялька «Альжбета»

Традыцыйная беларуская лялька Альжбета ўзнікла ў старажытныя часы як сімвал сямейнага шчасця. увасабленне жаночай сілы, клопату і духоўнасці.

Першапачаткова лялькі Альжбеты ствараліся з прыродных матэрыялаў, такіх як салома, шматкі тканіны і дрэва. З цягам часу традыцыя стварэння захавалася і стала перадавацца з пакалення ў пакаленне.

Лялькі «Пара»

Лялькі  «Пара» — гэта сімвал Калінкавіцкага раёна ў Беларусі. Гісторыя іх з'яўлення адыходзіць у далёкае мінулае.

У старажытнасці Калінкавічы былі вядомыя сваім майстэрствам у вырабе лялек. Мясцовыя жыхары ўмелі ствараць унікальныя і маляўнічыя лялечныя кампазіцыі, якія сталі вядомы па ўсёй краіне. Адной з самых папулярных кампазіцый сталі лялькі «Пара» — гэта дзве лялькі, якія ўяўляюць сабой мужчыну і жанчыну ў нацыянальных касцюмах.

Яны сталі сталі сімвалам кахання і шчасця, сталі папулярнымі сярод турыстаў і гасцей горада, якія прыязджалі сюды з усіх куткоў свету, каб набыць гэты ўнікальны лялек.

Ільняная беларуская лялька

Ільняная беларуская лялька мае доўгую і багатую гісторыю ў беларускай культуры. Ужо ў старажытнасці ў Беларусі рабіліся лялькі з лёну, якія былі не толькі цацкай для дзяцей, але таксама выкарыстоўваліся ў абрадавых мэтах і як кудмені.

Беларуская лялька яскрава прадстаўляе ўсе самабытныя рысы, культуры, этапы развіцця культуры беларускага народа. Нацыянальныя рысы і касцюмы можна прасачыць па лялечным адзенні. Лялька стваралася і развівалася разам з традыцыйнымі абрадамі і святамі. Прыродныя матэрыялы, з якіх выраблена беларуская лялька, разам з добрай душой народа дазволілі стварыць сапраўдную прыгажуню. Лялькі з лёну паступова ператвараліся ў абярэгі дома, у якім яны былі створаны пасля новага збору ўраджаю.

Лялька «Хлеб-соль»

Лялька «Хлеб-соль» — з'яўляецца значнай часткай жыцця нашых продкаў. У народнай культуры гэта не проста цацка.

Былі лялькі гульнявыя, абрадавыя, лялькі-абярэгі. Рабіць іх маглі толькі жанчыны і абавязкова з добрымі намерамі, чыстымі рукамі і думкамі. Кожная з лялек прызначалася для вызначанага жыццёвага выпадку, абраду, напрыклад, удалага замужжа або прыцягнення багацця.

Лялька «Жаданніца»

Народная абярэгавая лялька «Жаданніца» ўяўляе з сябе ляльку-слупку. Гэта значыць асновай яе канструкцыі служыць шчыльна скручаная ў слупок-цыліндр ільняная тканіна. Таму лялечка дастаткова ўстойлівая. Адметнасць яе —  сарафан і каса з нітак.

Па паданні гэтая лялька выконвае ўсе добрыя жаданні. Калі ж жаданне злое, накіраванае на шкоду камусьці, то ў яго выкананні Жаданніца не дапаможа.

Выконвала жаданні лялька не проста так, а за падарунак. Дарыць можна пацеркі, стужачкі, гузікі, новы фартушок або новую сукенку — адным словам усё, што можа неяк упрыгожыць лялячку..

Як і з любой народнай абярэгавай лялькай з Жаданіцай звязаны пэўныя дзеянні і забароны. Так, па павер'і ляльку лепш нікому не паказваць - а тое жаданне можа не спраўдзіцца.

Лялька «Благадаць»

Беларускія лялькі «Благадаць» маюць доўгую гісторыю і з'яўляюцца сімвалам народнай творчасці і культуры Беларусі. Гэтыя лялькі былі створаны ў XIX стагоддзі і былі выкарыстаны для рытуальных мэт, а таксама як цацкі для дзяцей.

Яны маюць адмысловую сімволіку і ўвасабляюць добрыя сілы і багацце прыроды. Яны вырабляліся з натуральных матэрыялаў, такіх як лён, бавоўна, салома, і былі ўпрыгожаны вышыўкай, карункамі і бісерам.

У народнай традыцыі лялькі «Благадаць» выкарыстоўваліся як амулеты для абароны ад злых духаў і хвароб, а таксама як талісманы для прыцягнення поспеху і дабрабыту. Яны таксама выкарыстоўваліся ў розных абрадах і абрадавых святах.

Сёння такія лялькі сталі папулярнымі прадметамі калекцыянавання, якія паказваюць багацце і прыгажосць беларускай народнай культуры.

Лялька «Перавёртыш»

Перавертышы вырабляюцца з дрэва або гліны і маюць форму чалавечай істоты з двума бакамі – адзін бок уяўляе добрага чалавека, а іншы – злога.

 Выраб лялькі-пяравёртыша — гэта працаёмкі працэс, які патрабуе досведу і  навыкаў рамесніка.

Саламяная лялька

Саламяная лялька — гэта старажытны народны талісман, які лічыцца кудменем, што прыносяць поспех і абарону ад злых сіл. Гісторыя ўзнікнення саламянай лялькі ў Беларусі ідзе каранямі ў глыбокую старажытнасць.

У старажытнасці беларусы верылі ў магічную сілу саламяных лялек, якія выкарыстоўваліся для абароны ад хвароб, бедстваў, а таксама для прыцягнення ўдачы і багацця. Лічылася, што саламяныя лялькі могуць прыцягнуць у хату дабрабыт і абараніць яго насельнікаў ад бяды.

Традыцыя вырабу такіх лялек засталася жывая і сёння. Звычайна яны вырабляюцца з саломы, сцеблаў травы ці іншых раслін. Іх форма можа быць рознай — ад простай чалавечай фігуры да складанага ўзору. Іх вешаюць ў доме ці на дрэвах як сімвал абароны і ўдачы.

Лялька «Пані»

Гэтая лялька была створана ў XIX стагоддзі, калі майстры-лялечнікі пачалі рабіць лялькі для дэкарацыі нацыянальных свят, выставак і кірмашоў.

Пані — гэта выява беларускай сялянскай жанчыны ў традыцыйным народным адзенні і ўпрыгожваннях. Лялька адрозніваецца прыгожым выкананнем, а таксама майстэрствам у прапрацоўцы драбнюткіх дэталяў. Пані звычайна трымае ў руках збан, нітку з каралямі або зернямі, што сімвалізуе яе працавітасць і клопат аб сям'і.

Камень, костка, крыж ды іншыя старадаўнія абярэгі ў беларусаў